Το Τελολογικό Επιχείρημα για την ύπαρξη του Θεού

Υπάρχει Θεός; Αυτό είναι ένα θεμελιώδες ερώτημα, ένα ερώτημα που όλοι κάνουμε στον εαυτό μας κάποια στιγμή στη ζωή μας. Η απάντηση που δίνει ο καθένας μας επηρεάζει τον τρόπο της συμπεριφοράς μας, τον τρόπο που κατανοούμε τον κόσμο, αλλά και τις προσδοκίες μας. Αν ο Θεός υπάρχει, τότε η ανθρώπινη ύπαρξη έχει κάποιο σκοπό κι εμείς μπορούμε να ελπίζουμε στην αιώνια ζωή. Αν δεν υπάρχει, τότε το νόημα της ζωής μας πρέπει να το δημιουργήσουμε μόνοι μας. Κανένας εξωτερικός παράγοντας δεν μπορεί να της δώσει νόημα. Κι ο θάνατος είναι πιθανώς το τέλος. […]

Σημείο εκκίνησης για τη φιλοσοφία της θρησκείας είναι συνήθως μια πολύ γενική δοξασία που αφορά τη φύση του Θεού, γνωστή ως Θεϊσμός. Αυτή η άποψη θεωρεί ότι υπάρχει Θεός, ότι αυτός - ή αυτή - είναι παντοδύναμος (ικανός να κάνει οτιδήποτε), ότι είναι παντογνώστης (ξέρει τα πάντα) και ότι είναι πανάγαθος (απόλυτα καλός). Αυτή η άποψη είναι κοινή για τους περισσότερους Χριστιανούς, Εβραίους και Μουσουλμάνους. […]

Όμως, υπάρχει πραγματικά αυτός ο Θεός που περιγράφουν οι Θεϊστές; Μπορούμε να αποδείξουμε την ύπαρξή του; Υπάρχουν πολλά και ποικίλα επιχειρήματα που σκοπό έχουν ν' αποδείξουν την ύπαρξη του Θεού. […]

Το Τελολογικό Επιχείρημα

Ένα από τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται συχνότερα για να υποστηρίξουν την ύπαρξη του Θεού είναι το Τελολογικό Επιχείρημα (από την ελληνική λέξη «τέλος» που σημαίνει «σκοπός»). Το επιχείρημα αυτό δηλώνει ότι, ρίχνοντας μια ματιά στο φυσικό κόσμο που μας περιτριγυρίζει, είναι αδύνατο να μην παρατηρήσουμε ότι τα πάντα μέσα σ' αυτόν είναι άριστα προσαρμοσμένα στη λειτουργία που εκτελούν. Τα πάντα αποδεικνύουν ότι έχουν προσχεδιαστεί. Αυτό υποτίθεται ότι αποδεικνύει την ύπαρξη ενός Δημιουργού. Εξετάζοντας, για παράδειγμα, το ανθρώπινο μάτι, βλέπουμε ότι ως και τα πιο μικροσκοπικά μέρη του ταιριάζουν μεταξύ τους και το καθένα είναι προσαρμοσμένο έτσι ώστε να εξυπηρετεί το σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε, την όραση.

Οι υποστηρικτές του Τελολογικού Επιχειρήματος, όπως ο Γουίλιαμ Πέιλι [William Paley] (1743-1805), ισχυρίζονται ότι η πολυπλοκότητα και η αποτελεσματικότητα των φυσικών αντικειμένων, όπως το μάτι, αποδεικνύουν ότι πρέπει να έχουν σχεδιαστεί από το Θεό. Πώς αλλιώς έφτασαν να γίνουν αυτό που είναι; Όπως βλέποντας ένα ρολόι μπορούμε να καταλάβουμε ότι σχεδιάστηκε από έναν ωρολογοποιό, έτσι ακριβώς, ισχυρίζονται, μπορούμε, βλέποντας το μάτι, να καταλάβουμε ότι σχεδιάστηκε από κάποιον Θείο Ωρολογοποιό. Ο Θεός δηλαδή έχει αφήσει τη σφραγίδα του πάνω σε όλα τα αντικείμενα που κατασκεύασε.

Αυτό είναι ένα επιχείρημα που φτάνει στο αίτιο μέσα από το αποτέλεσμα. Βλέπουμε το αποτέλεσμα (το ρολόι ή το μάτι) και με την εξέτασή του προσπαθούμε να καταλάβουμε τι το προκάλεσε (ένας ωρολογοποιός ή ένας Θείος Ωρολογοποιός). Βασίζεται στην ιδέα ότι ένα κατασκευασμένο αντικείμενο, όπως το ρολόι, παρουσιάζει κατά κάποιο τρόπο μεγάλη ομοιότητα μ' ένα φυσικό αντικείμενο, όπως το μάτι. Αυτό το είδος επιχειρήματος, που βασίζεται στην ομοιότητα ανάμεσα σε δυο πράγματα, είναι γνωστό ως επιχείρημα εξ αναλογίας. Τα επιχειρήματα εξ αναλογίας βασίζονται στην αρχή ότι, αν δύο πράγματα παρουσιάζουν ομοιότητες σε μερικά χαρακτηριστικά τους, είναι πολύ πιθανό να παρουσιάζουν ομοιότητες και σε άλλα.

Όσοι αποδέχονται το Τελολογικό Επιχείρημα ισχυρίζονται ότι όπου κι αν στρέψουμε το βλέμμα, ιδιαίτερα στο φυσικό κόσμο, στα δέντρα, στους λόφους, στα ζώα, στ' αστέρια ή σε οτιδήποτε άλλο, επιβεβαιώνουμε όλο και περισσότερο την ύπαρξη του Θεού. Εφόσον αυτά τα πράγματα είναι κατασκευασμένα με πολύ μεγαλύτερη ευφυΐα απ' όσο ένα ρολόι, ο Θείος Ωρολογοποιός πρέπει, κατ' αναλογία, να ήταν πολύ πιο ευφυής από το θνητό ωρολογοποιό. Ο Θείος Ωρολογοποιός, μάλιστα, πρέπει να ήταν τόσο ισχυρός και τόσο έξυπνος ώστε να μπορούμε λογικά να υποθέσουμε ότι είναι ο Θεός.

Υπάρχουν, ωστόσο, ισχυρά αντεπιχειρήματα ως προς το Τελολογικό Επιχείρημα, τα περισσότερα από τα οποία τέθηκαν από το φιλόσοφο Ντέιβιντ Χιουμ [David Hume] (1711-1776) στο έργο του που δημοσιεύτηκε μετά θάνατον Διάλογοι Σχετικά με τη Φυσική Θρησκεία [Dialogues Concerning Natural Religion] και στο Μέρος XI του βιβλίου του Έρευνα Σχετικά με την Ανθρώπινη Αντίληψη [Enquiry Concerning Human Understanding].

Κριτική του Τελολογικού Επιχειρήματος

Ανεπαρκής αναλογία

Μία αντίρρηση στο επιχείρημα που μόλις αναφέρθηκε είναι ότι βασίζεται σε μια ανεπαρκή αναλογία. Θεωρεί δεδομένη την ύπαρξη σημαντικής ομοιότητας ανάμεσα στα φυσικά αντικείμενα και στα αντικείμενα που γνωρίζουμε ότι έχουν σχεδιαστεί. Όμως δεν είναι καθόλου προφανές, για να χρησιμοποιήσουμε ξανά το ίδιο παράδειγμα, ότι ανάμεσα στο ανθρώπινο μάτι και σ' ένα ρολόι όντως υπάρχει ουσιαστική ομοιότητα. Τα επιχειρήματα εξ αναλογίας βασίζονται στην ύπαρξη ισχυρής ομοιότητας ανάμεσα στα δύο πράγματα που συγκρίνονται. Αν η ομοιότητα είναι ανεπαρκής, τότε τα συμπεράσματα που ακολουθούν με βάση αυτή τη σύγκριση θα είναι αντίστοιχα ανεπαρκή. Για παράδειγμα λοιπόν, ένα ρολόι χειρός κι ένα ρολόι τσέπης έχουν αρκετές ομοιότητες ώστε να μπορούμε να υποθέσουμε ότι και τα δύο σχεδιάστηκαν από ωρολογοποιούς. Παρ' όλο όμως που υπάρχει κάποια ομοιότητα ανάμεσα σ' ένα ρολόι και στο μάτι, δηλαδή το ότι είναι και τα δύο πολύπλοκα και ανταποκρίνονται στο σκοπό της συγκεκριμένης λειτουργίας τους, η ομοιότητα δεν είναι σαφής και, επομένως, οποιαδήποτε συμπεράσματα βασίζονται σ' αυτή την αναλογία θα είναι κατ' αντιστοιχία ασαφή.

Εξέλιξη

Η ύπαρξη του Θείου Ωρολογοποιού δεν αποτελεί τη μοναδική πιθανή εξήγηση για το ότι τα ζώα και τα φυτά είναι τόσο καλά προσαρμοσμένα στις λειτουργίες τους. Ο Κάρολος Δαρβίνος [Charles Darwin] (1809-1882), συγκεκριμένα, με τη θεωρία του για την εξέλιξη μέσω της φυσικής επιλογής, την οποία εξηγεί στο βιβλίο του Η Καταγωγή των Ειδών [The Origin of Species] (1859), δίνει γι' αυτό το φαινόμενο μια εναλλακτική εξήγηση που έχει γίνει ευρέως αποδεκτή. Ο Δαρβίνος ανακάλυψε ότι, με τη διαδικασία της επιβίωσης του πιο ευπροσάρμοστου, εκείνα τα ζώα και τα φυτά που ήταν καλύτερα προσαρμοσμένα στο περιβάλλον τους επέζησαν μεταφέροντας τα γονίδιά τους στους απογόνους τους. Αυτό το σύστημα εξηγεί πώς προέκυψαν τέτοιες θαυμαστές προσαρμογές στο περιβάλλον σαν αυτές που απαντάμε στο ζωικό και το φυτικό βασίλειο, χωρίς να χρειάζεται απαραίτητα να εισάγουμε την έννοια του Θεού.

Φυσικά, η θεωρία του Δαρβίνου κατ' ουδένα τρόπο δεν αναιρεί την ύπαρξη του Θεού. Πολλοί Χριστιανοί μάλιστα την αποδέχονται και θεωρούν ότι αποτελεί την καλύτερη εξήγηση για το πώς τα φυτά, τα ζώα και τα ανθρώπινα όντα έφτασαν στο εξελικτικό σημείο που βρίσκονται σήμερα. Πιστεύουν ότι ο Θεός δημιούργησε τον ίδιο το μηχανισμό της εξέλιξης. Ωστόσο, η θεωρία του Δαρβίνου αποδυναμώνει πράγματι την ισχύ του Τελολογικού Επιχειρήματος, μιας και δίνει εξήγηση για τα ίδια αποτελέσματα, χωρίς να αναφέρει καθόλου το Θεό ως αίτιό τους. Η ύπαρξη της θεωρίας που αφορά το μηχανισμό της βιολογικής προσαρμογής δεν επιτρέπει στο Τελολογικό Επιχείρημα ν' αποτελέσει ατράνταχτη απόδειξη της ύπαρξης του Θεού.

Συμπεράσματα και περιορισμοί

Ακόμα κι αν, παρά τις αντιρρήσεις που αναφέρθηκαν ως τώρα, βρίσκετε πειστικό το Τελολογικό Επιχείρημα, θα πρέπει να παρατηρήσετε ότι δεν αποδεικνύει την ύπαρξη ενός μοναδικού, παντοδύναμου, παντογνώστη και πανάγαθου Θεού.

Εξετάζοντας προσεκτικά το επιχείρημα θα δούμε ότι παρουσιάζει πολλούς και ποικίλους περιορισμούς.

Πρώτον, το επιχείρημα αποτυγχάνει εντελώς να υποστηρίξει το μονοθεϊσμό, την άποψη δηλαδή ότι υπάρχει μόνον ένας Θεός. Ακόμα κι αν αποδέχεστε ότι ο κόσμος και όλα όσα περιέχονται σ' αυτόν αποδεικνύουν ξεκάθαρα ότι έχουν προσχεδιαστεί, δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστέψει κανείς ότι σχεδιάστηκαν από ένα Θεό. Γιατί να μην έχουν σχεδιαστεί από μια ομάδα κατώτερων θεών σε συνεργασία; Στο κάτω-κάτω, οι περισσότερες πολύπλοκες ανθρώπινες κατασκευές μεγάλης κλίμακας, όπως οι ουρανοξύστες, οι πυραμίδες, οι πύραυλοι και ούτω καθ' εξής, έχουν δημιουργηθεί από ομάδες ατόμων, άρα, ακολουθώντας τη λογική πορεία της αναλογίας, καταλήγουμε να πιστεύουμε με βεβαιότητα ότι ο κόσμος σχεδιάστηκε από μια ομάδα θεών σε συνεργασία.

Δεύτερον, το επιχείρημα δεν υποστηρίζει απαραίτητα την άποψη ότι ο Σχεδιαστής (ή οι σχεδιαστές) ήταν παντοδύναμος. Θα μπορούσε κανείς εύλογα να ισχυριστεί ότι το σύμπαν παρουσιάζει ένα σωρό «σχεδιαστικά λάθη»: το ανθρώπινο μάτι, για παράδειγμα, έχει την τάση να δημιουργεί μυωπία και σε μεγάλη ηλικία καταρράκτη, πράγμα που μάλλον απέχει πολύ από το έργο ενός παντοδύναμου Δημιουργού που θέλησε να δημιουργήσει τον καλύτερο δυνατό κόσμο. Τέτοιες παρατηρήσεις μπορεί να οδηγήσουν τους ανθρώπους στη σκέψη ότι ο Δημιουργός του σύμπαντος κάθε άλλο παρά παντοδύναμος ήταν και ότι πρόκειται μάλλον για κάποιον σχετικά αδύναμο Θεό ή θεούς, ή ίσως για κάποιον νεαρό θεό που πειραματιζόταν με τις δυνάμεις του. Ίσως ο Σχεδιαστής να πέθανε λίγο μετά τη δημιουργία του σύμπαντος και να το άφησε έτσι να εξαντλήσει τα αποθέματα της ενέργειάς του ώσπου να καταστραφεί από μόνο του. Το Τελολογικό Επιχείρημα παρέχει τόσες αποδείξεις για τα παραπάνω συμπεράσματα όσες και για την ύπαρξη του Θεού που περιγράφουν οι Θεϊστές. Το Τελολογικό Επιχείρημα επομένως από μόνο του αδυνατεί να αποδείξει ότι υπάρχει ο Θεός των Θεϊστών και όχι κάποιο άλλο είδος Θεού ή θεών.

Τέλος, ως προς το ερώτημα αν ο Σχεδιαστής είναι παντογνώστης και πανάγαθος, πολλοί άνθρωποι θεωρούν ότι το κακό που υπάρχει στον κόσμο είναι πάρα πολύ για να ισχύει ένα τέτοιο συμπέρασμα. Αυτό το κακό εκτείνεται από την ανθρώπινη σκληρότητα, το φόνο και τα βασανιστήρια, ως τη δυστυχία που προκαλείται από τις φυσικές καταστροφές και τις ασθένειες. Αρκεί μια ματιά γύρω μας, υποστηρίζει το Τελολογικό Επιχείρημα, για να δούμε τις αποδείξεις του έργου του Θεού. Όμως πολλοί άνθρωποι θα δυσκολεύονταν ν' αποδεχτούν ότι αυτό που βλέπουν είναι το έργο ενός καλοκάγαθου Θεού. Ένας Θεός παντογνώστης θα ήξερε ότι υπάρχει και το κακό. Ένας Θεός παντοδύναμος θα μπορούσε να αποτρέψει τις εκδηλώσεις αυτού του κακού κι ένας Θεός πανάγαθος δεν θα ήθελε να υπάρχει. Το κακό όμως υπάρχει και εκδηλώνεται συνεχώς. Αυτή η σοβαρή αμφισβήτηση της πίστης στο Θεό έχει συζητηθεί εκτενώς από τους φιλοσόφους. Είναι γνωστή ως «Πρόβλημα του Κακού». […]. Σ' αυτό το σημείο αρκεί να μας δημιουργήσει κάποιες επιφυλάξεις σχετικά με τους ισχυρισμούς ότι το Τελολογικό Επιχείρημα παρέχει αδιάσειστα στοιχεία ως προς την ύπαρξη ενός πανάγαθου υπέρτατου όντος.

Όπως φαίνεται από την παραπάνω συζήτηση, το Τελολογικό Επιχείρημα μπορεί, στην καλύτερη περίπτωση, να μας εφοδιάσει μ' ένα πολύ περιορισμένο συμπέρασμα ότι ο κόσμος και όλα όσα υπάρχουν μέσα σ' αυτόν σχεδιάστηκαν από κάτι ή από κάποιον. Οτιδήποτε πέραν αυτού αποτελεί υπέρβαση του συμπεράσματος στο οποίο καταλήγει επαγωγικά το επιχείρημα.

Nigel Warburton, Φιλοσοφία: Τα βασικά ζητήματα 

(Εκδόσεις Περίπλους, 1999, σελ. 27-33)