Καρλ Γιουνγκ: Τα όνειρα και η ερμηνεία τους

[...] δείξαμε νομίζω πόσο σημαντικά τα θεωρεί ο Γιουνγκ σαν εκδηλώσεις της ψυχικής δραστηριότητας. Ένα όνειρο, λέει, θα πρέπει «ν' αντιμετωπίζεται με μεγάλη σοβαρότητα, σαν μια πραγματικότητα πού πρέπει να ενσωματωθεί στην συνειδητή στάση, σαν συμπροσδιοριστικός παράγοντας» και η πείρα του του έχει αποδείξει ότι «αν συλλογιστούμε πάνω σ' ένα όνειρο για αρκετό διάστημα και με αρκετή σοβαρότητα, αν το έχουμε πάντα στο μυαλό μας, και το γυρίζουμε απ' όλες τις μεριές, στο τέλος σχεδόν πάντα κάτι βγαίνει απ' αυτό».

Το όνειρο είναι ένα αυθόρμητο και αθέλητο ψυχικό προϊόν, μια φωνή της φύσης. Συνήθως, είναι σκοτεινό και δυσνόητο γιατί εκφράζεται με σύμβολα και εικόνες, σαν τις περισσότερες παλαιές γραφές ή τα πολύπλοκα γράμματα πού αρέσει στα παιδιά να ζωγραφίζουν καμιά φορά όπου οι ζωγραφιές αντικαθιστούν τις σημαντικές λέξεις. Για να καταλάβει τη γλώσσα τού ονείρου, ο Γιουνγκ, χρησιμοποιεί μια μέθοδο μεγέθυνσης πού μοιάζει, σε ορισμένα σημεία, με τον τρόπο πού ο φιλόλογος αποκρυπτογραφεί τις επιγραφές και τα γραφτά μιας ξεχασμένης γλώσσας.

Το πρώτο βήμα για την κατανόηση του ονείρου είναι, όπως πιστεύει ο Γιουνγκ, η τοποθέτησή του μέσα στο νοηματικό του χώρο. Αυτό σημαίνει πώς πρέπει να ξετυλίξει κανείς το δίχτυ των σχέσεών του με το άτομο πού το είδε και τη ζωή του και ν' ανακαλύψει τη σημασία των διαφόρων εικόνων πού παρουσιάζει. Παραδείγματος χάρη, μπορεί κανείς να δει στον ύπνο του τη μητέρα του: βέβαια όλοι ξέρουμε τι περιλαμβάνει η έννοια μητέρα, αλλά ο καθένας μας έχει διαφορετική εικόνα για τη μητέρα κι άλλωστε η σημασία της εικόνας αυτής μπορεί να διαφέρει μέσα στο χρόνο. Ένα άτομο μπορεί να συνδέει την ιδέα της μητέρας με την αγάπη, τη φροντίδα την προστασία, κι ένα άλλο με την εξουσία, το θυμό ή την αποστέρηση· έτσι, η σημασία ενός ονείρου με πρωταγωνιστή τη μητέρα, μπορεί να ποικίλλει ανάλογα, θα πρέπει κανείς, όσο είναι δυνατό, να εξετάζει ξεχωριστά το κάθε σύμβολο ή την κάθε εικόνα, μέχρι πού να καθοριστεί, όσο πιο συγκεκριμένα γίνεται, το νόημά του για το άτομο· μόνο, αφού κάνει κανείς προσεχτικά τη διαδικασία αυτή, είναι σε θέση να καταλάβει τι μπορεί να σημαίνει το όνειρο. Βλέπουμε απ' αυτό ότι ο Γιουνγκ δεν έχει κάποια καθορισμένη μέθοδο ερμηνείας τού ονείρου (δε μπορεί να πει κανείς, για παράδειγμα, όπως λένε οι λαϊκοί ονειροκρίτες, πώς η μαύρη γάτα σημαίνει καλή τύχη) γιατί το κάθε όνειρο θεωρείται σαν άμεση έκφραση του ασυνείδητου του ατόμου και μόνο έτσι μπορεί να γίνει κατανοητό.

Ο τρόπος, με τον όποιο αντιμετωπίζει ο Γιουνγκ τα όνειρα, διαφέρει απ' τη μέθοδο τού ελεύθερου συνειρμού[1] πού, όπως λέει, βοηθάει στην αποκάλυψη συμπλεγμάτων, αλλά πού δεν σχετίζονται, οπωσδήποτε, με το όνειρο. Στην πραγματικότητα ο ελεύθερος συνειρμός οδηγεί, πολύ συχνά, εντελώς αλλού από το όνειρο.

«Όταν ονειρεύεται κανείς ένα «τραπέζι από ασπρόξυλο» δε φτάνει να το συνδέσει συνειρμικά με το γραφείο του, πού δεν είναι φτιαγμένο από ασπρόξυλο. Αν υποθέσουμε πώς καμιά άλλη ιδέα δεν έρχεται στο μυαλό τού ατόμου το μπλοκάρισμα αυτό έχει ένα αντικειμενικό νόημα, γιατί δείχνει πώς κάποιο ειδικό σκοτάδι βασιλεύει γύρω απ' αυτή την ονειρική εικόνα κι αυτό είναι ύποπτο. Κανονικά, θα έπρεπε να μας δώσει δεκάδες συνειρμών γύροι απ' το τραπέζι από ασπρόξυλο και το γεγονός ότι δεν υπάρχει τίποτε είναι από μόνο του ενδεικτικό. Σε τέτοιες περιπτώσεις εγώ επιστρέφω επίμονα στην εικόνα και λέω στον άρρωστό μου «Υποθέστε πως δεν έχω ιδέα τι σημαίνουν οι λέξεις «τραπέζι από ασπρόξυλο». Περιγράψτε μου το αντικείμενο και πέστε μου την ιστορία του με τρόπο πού να καταλάβω οπωσδήποτε τι είδους αντικείμενο είναι». Με τον τρόπο αυτό καταφέρνουμε να φέρουμε στην επιφάνεια όλο σχεδόν το νοηματικό χώρο της ονειρικής εικόνας. Όταν το έχουμε κάνει αυτό για όλες τις εικόνες τού ονείρου, είμαστε έτοιμοι για την απόπειρα της ερμηνείας».

Μια σειρά από όνειρα αποτελούν πολύ πιο ικανοποιητική βάση για ερμηνεία από ένα μοναδικό όνειρο, γιατί το θέμα πού παρουσιάζει το ασυνείδητο γίνεται έτσι πιο καθαρό, οι σημαντικές εικόνες υπογραμμίζονται με την επανάληψη και τα λάθη στην ερμηνεία διορθώνονται με το επόμενο όνειρο.

Τα όνειρα μπορούν να ερμηνευτούν σε αντικειμενικό ή υποκειμενικό επίπεδο. Στην πρώτη περίπτωση, το όνειρο συσχετίζεται με ότι συμβαίνει στο περιβάλλον. Οι άνθρωποι πού παρουσιάζονται στο όνειρο παίρνονται σαν πραγματικοί και αναλύεται η σχέση τους με το υποκείμενο και η ενδεχόμενη επιρροή τους πάνω του. Στη δεύτερη περίπτωση, θεωρούμε ότι οι ονειρικές εικόνες αποτελούν όψεις της προσωπικότητας του υποκειμένου. Εξαρτάται απ' τις περιστάσεις της στιγμής σε ποια πλευρά θα δοθεί η έμφαση. Μια γυναίκα, πού ονειρεύεται τον πατέρα της, μπορεί να χρειάζεται να αντιμετωπίσει ένα πρόβλημα πού σχετίζεται μ' αυτόν ή με κάποια πλευρά της σχέσης της, ή μπορεί να έχει ανάγκη να αναγνωρίσει την αντρική αρχή μέσα της (προσωποποιημένη απ' τον πατέρα). Σε γενικές γραμμές, η υποκειμενική όψη των ονείρων γίνεται πιο σημαντική στα μεταγενέστερα στάδια της ανάλυσης, όταν έχουν εξεταστεί κι έχουν γίνει κατανοητά τα προσωπικά προβλήματα.

Μερικά όνειρα έχουν μια σημασία πολύ παραπάνω από την προσωπική. Τέτοια όνειρα είναι συνήθως πολύ ζωηρά· και χρησιμοποιούν περίεργα ή και ακατανόητα σύμβολα. Είναι δε δύσκολο να εντοπίσει κανείς τη σχέση τους με το υποκείμενο πού τα βλέπει. Τα όνειρα αυτά ο Γιουνγκ τα θεωρεί συλλογικά όνειρα και για να τα καταλάβουμε θα πρέπει, συχνά, να χρησιμοποιήσουμε ιστορικές και μυθολογικές αναλογίες για να βρούμε τι σήμαιναν τα σύμβολα αυτά σε άλλες εποχές για άλλους ανθρώπους. Στην αρχή, μπορεί να φαίνεται περίεργη η ιδέα πως αυτά τα παλιά σύμβολα έχουν κάποια σχέση με μας. Έχουμε αποκοπεί από το παρελθόν, σε τέτοιο βαθμό, πού μας είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι οι εμπειρίες ανθρώπων, τόσο μακρινών, μπορεί να έχουν ακόμα νόημα για μας. Κι όμως έτσι είναι. Ασυνείδητα, σκεφτόμαστε ακόμα σαν τους μακρινούς μας προγόνους και η κατανόηση αυτού του πράγματος βαθαίνει την εμπειρία μας, μας ανοίγει νέες δυνατότητες και μας δίνει τη σταθερότητα και τη δύναμη πού αποχτά ο άνθρωπος όταν ανακαλύπτει τις ρίζες του.

Είναι δύσκολο να δείξουμε εδώ τι ακριβώς διακρίνει τα προσωπικά όνειρα από τα συλλογικά, χωρίς να μπούμε σε λεπτομέρειες πού δε μας επιτρέπει ο χώρος. Πάντως, δεν υπάρχει σαφώς διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα δυο, όπως και στη ζωή. Ότι σκεφτόμαστε ή κάνουμε, σε προσωπικό επίπεδο, έχει κάποιο νόημα ή επίδραση πάνω σε άλλους ανθρώπους. Και αντίστροφα, ανήκουμε όλοι στην εποχή και το περιβάλλον μας, που μας διαμορφώνουν είτε το θέλουμε είτε όχι. Αν θέλουμε να κάνουμε σαφή διαχωρισμό, το προσωπικό όνειρο θα πρέπει να πηγάζει από το προσωπικό ασυνείδητο και να σχετίζεται με προσωπικές πλευρές της ζωής του υποκειμένου: τα όνειρα πού κάνουμε γύρω απ' την οικογένειά μας, τούς φίλους μας και τα καθημερινά συμβάντα είναι τέτοιου είδους.

Τα συλλογικά όνειρα, όμως, παρουσιάζουν αρχέτυπα απ' το συλλογικό ασυνείδητο κι έχουν σημασία και για άλλους ανθρώπους πέρα από εκείνον πού τα βλέπει, θα σάς έχει συμβεί να διηγηθείτε ένα τέτοιο όνειρο στο τραπέζι του πρωινού και να παρατηρήσετε την εντύπωση πού έκανε στους άλλους, γιατί τα αρχέτυπα πάντα έχουν κάποια επίδραση πάνω στους ανθρώπους. Το συλλογικό όνειρο, ωστόσο, έχει πολύ μεγαλύτερη σημασία απ' την οποιαδήποτε άμεση δραματική επίδραση. Ο πρωτόγονος άνθρωπος αναγνωρίζει ενστικτώδικα τη διαφορά ανάμεσα σ' αυτά τα δύο είδη ονείρων, το προσωπικό και το συλλογικό και τα περιγράφει σαν μικρά και μεγάλα όνειρα, δίνοντας ιδιαίτερη αξία στα τελευταία γιατί συχνά αποτελούν φυσικές πηγές μιας γνώσης, πού αλλιώς θα ήταν κλειστή. Ο Ρασμούσσεν δίνει ένα ενδιαφέρον παράδειγμα σ' ένα βιβλίο του πάνω στους Πολικούς Εσκιμώους, όπου ένας απ' τη φυλή είδε ένα όραμα στον ύπνο του και χάρη σ' αυτό οδήγησε τούς άλλους, ύστερα από πολλές μέρες πορεία, στον πάγο, σ' ένα νέο μέρος, όπου βρήκαν τροφή και καταφύγιο, ακριβώς όπως είχε υποσχεθεί το όνειρο. Μερικοί, όμως, έχασαν την πίστη τους στη διάρκεια του ταξιδιού και γύρισαν πίσω για να πεθάνουν από την πείνα, όπως είχε προβλέψει το όνειρο.

Στην αρχαιότητα έδιναν μεγάλη αξία στο συλλογικό όνειρο. Πίστευαν πώς έχει προφητική αξία κι έπαιρναν πολύ σοβαρά τις προειδοποιήσεις του. Τα όνειρα αυτά και η ερμηνεία τους, μας φαίνονται αστήριχτα σήμερα. Κι όμως, μπορούμε να κάνουμε μερικούς παραλληλισμούς με τις ερμηνευτικές αρχές, πού χρησιμοποιούμε σήμερα. Το όνειρο του Φαραώ, πού αναφέρεται στο κεφάλαιο 141 της Γένεσης, και η ερμηνεία του από τον Ιωσήφ, είναι ένα συλλογικό όνειρο αυτού του τύπου: «Και μετά παρέλευση δύο ετών ο Φαραώ είδεν ενύπνιον·».

Τα όνειρα των βασιλιάδων είχαν πολύ μεγάλη σημασία για το λαό, γιατί ο Φαραώ ήταν ταυτόχρονα και θεός και εκπρόσωπος της χώρας στους θεούς. Ήταν ο επίσημος μεσολαβητής ανάμεσα στους θεούς και το λαό κι έτσι τα όνειρά του ήταν η φωνή τού θεού, πού μεταδιδόταν στο λαό. Παρόλα αυτά, δε θεωρούσαν απαραίτητο να ερμηνεύει τα όνειρά του ο ίδιος ο Φαραώ, γιατί έφερνε, ειδικά γι' αυτή την περίπτωση, μάγους πού δυστυχώς δυσκολεύονταν να καταλάβουν το μήνυμα. Τότε ο Φαραώ ζήτησε να τού φέρουν τον Ιωσήφ, πού είχε αποδείξει την Ικανότητά του να ερμηνεύει όνειρα, με δύο υπηρέτες του Φαραώ.

«Και είπεν ο Φαραώ προς τον Ιωσήφ· Eις το όνοιρόν μου, ιδού, ιστάμην εις το χείλος τού ποταμού· και ιδού, επτά δαμάλια παχύσαρκα και εύμορφα ανέβαιναν εκ τού ποταμού και εβόσκοντο εις το λιβάδειον- και ιδού άλλα επτά δαμάλια ανέβαιναν κατόπιν εκείνων αδύνατα και πολύ άσχημα και λεπτόσαρκα, οποία δεν είδον ποτέ ασχημότερα καθ' όλων την γην της Αιγύπτου· και τα δαμάλια τα λεπτά και άσχημα κατέφαγαν τα πρώτα επτά δαμάλια τα παχέα· και αφού εισήλθον εις τας κοιλίας αυτών, δεν διεκρίνετο ότι εισήλθον εις τας κοιλίας αυτών, αλλά η θεωρία αυτών ήτο άσχημος καθώς και πρότερον· τότε εξύπνησα. Έπειτα είδον εις το όνειρόν μου και ιδού, επτά στάχυα ανέβαινον εκ τού αυτού κορμού μεστά και καλά· και ιδού, άλλα επτά στάχυα ξηρά, λεπτά, κεκαυμένα υπό τού ανατολικού ανέμου, ανεφύοντο κατόπιν αυτών· και τα στάχυα τα λεπτά κατέπιον τα επτά στάχυα τα καλά· και είπον ταύτα προς τούς μάγους. Αλλά δεν ήτο ουδείς όστης να μοί εξηγήση αυτά.»

Τόσο τα στάχυα όσο και τα δαμάλια είχαν πολύ μεγάλη σημασία για τούς Αιγύπτιους, που εκφραζόταν στους μύθους και τις θρησκευτικές τους τελετές- και ο συμβολισμός τους πήγαινε πολύ μακρύτερα απ' την καθημερινή έννοια της τροφής, και σήμαινε το θάνατο, την αναγέννηση, τη δημιουργία· για τούς λόγους αυτούς ήταν αρχετυπικές εικόνες. Ό Ιωσήφ φαίνεται να διέθετε την ικανότητα να κατανοεί διαισθητικά τα όνειρα. Πρωτύτερα (όταν τον συμβουλεύτηκαν ο αρχισιτοποιός και ο αρχιοινοχόος του Φαραώ) τούς είπε: «Δεν ανήκουσιν εις τον θεόν αι εξηγήσεις;». Και τώρα λέει: «ο Θεός θέλει δώσει εις τον Φαραώ σωτήριον απόκρισιν». Και κατόπιν του λέει: «Το ενύπνιον τού Φαραώ εν είναι· ο Θεός εφανέρωσεν εις τον Φαραώ όσα μέλλει να κάμει· τα επτά δαμάλια τα καλά είναι επτά έτη· και τα επτά στάχυα τα καλά είναι επτά έτη· το ενύπνιον εν είναι.»

Την ίδια δήλωση θα πρέπει να κάνουμε και σήμερα σχετικά με το υλικό του ονείρου, γιατί, όπως είπαμε και σε προηγούμενα κεφάλαια, το ασυνείδητο χρησιμοποιεί συνεχώς διαφορετικά σύμβολα για πράγματα πού η συνείδηση τα θεωρεί ένα και το αυτό.

Και ο Ιωσήφ συνεχίζει:

«Και τα επτά δαμάλια τα λεπτά και άσχημα, τα οποία ανέβαινον κατόπιν αυτών, είναι επτά έτη· και τα επτά στάχυα τα άμεστα, τα κεκαυμένα υπό τού ανατολικού ανέμου, θέλουσιν είσθαι επτά έτη πείνας. Τούτο είναι το πράγμα το όποιον είπα προς τον Φαραώ. Ο Θεός εφανέρωσεν εις τον Φαραώ όσα μέλλει να κάμει. Ιδού έρχονται επτά έτη μεγάλης αφθονίας καθ' όλων την γην της Αιγύπτου· και θέλουσιν επέλθει μετά ταύτα επτά έτη πείνας· και όλη η αφθονία θέλει λεισμονηθή εν τη γη της Αιγύπτου και η πείνα θέλει καταφθείρει την γην· και δεν θέλει γνωρισθή η αφθονία επί της γης εξ' αιτίας εκείνης της πείνης, ήτις μέλλει να ακολουθήσει· διότι θέλει είσθαι βαρεία σφόδρα. Το δε ότι εδευτερώθει το ενύπνιον εις τον Φαραώ δις, φανερώνει ότι το πράγμα είναι αποφασισμένο παρά τού θεού και ότι ο Θεός θέλει ταχύνει να εκτελέσει αυτό».

Έχουμε ξαναπεί, σε ένα άλλο σημείο, πώς είναι πιο εύκολο να καταλάβουμε μια σειρά από όνειρα απ' ότι ένα μοναδικό όνειρο κι έτσι, συχνά, βλέπουμε σήμερα πώς τα σημαντικά όνειρα επαναλαμβάνονται, όταν δεν έχουν ερμηνευτεί ή όταν χρειάζεται να τονιστούν.

Η βιβλική ιστορία τελειώνει με τα σχέδια πού προτείνει ο Ιωσήφ για την αντιμετώπιση της κρίσης και την αποδοχή τους από τον Φαραώ. Τα γεγονότα πού ακολουθούν δείχνουν πόσο σωστή ήταν ή ερμηνεία του για τα χρόνια της ευημερίας και για την πείνα πού παρουσιάστηκε όπως την προμάντεψε το όνειρο.

Για τον άνθρωπο της αρχαιότητας το όνειρο στελνόταν απ' το Θεό. Σήμερα παρότι η Εκκλησία δέχεται αυτή την δυνατότητα, (με πολλή επιφύλαξη και κρατώντας για τον εαυτό της το δικαίωμα να αποφασίσει πάνω στο θέμα αυτό), η κοινή γνώμη έχει υποβιβάσει αυτό το είδος της ψυχικής δραστηριότητας σε τέτοιο βαθμό, πού, συχνά, πιστεύεται ότι τα όνειρα οφείλονται απλώς σε σωματικά αίτια, όπως επειδή κοιμήθηκε κανείς σε άβολη στάση ή έχει φάει πολύ πριν να πέσει στο κρεβάτι. Είναι αλήθεια πώς ορισμένα όνειρα μπορούν να έχουν τέτοια αίτια, όταν π.χ. ονειρευόμαστε πώς περπατάμε στο χιόνι και ξυπνάμε με τα πόδια ξεσκεπασμένα, αλλά συχνά δεν υπάρχει παρά μικρή σχέση ανάμεσα στο ερέθισμα και τη μορφή πού παίρνει το όνειρο έτσι πού δε μπορεί ν' αποτελέσει πραγματικά εξήγηση του ονείρου. Μια άλλη, αρκετά διαδεδομένη πίστη, είναι ότι τα όνειρα αναπαράγουν τα γεγονότα της προηγούμενης μέρας ιδιαίτερα αν αυτά είναι σημαντικά ή εντυπωσιακά. Η προσεχτική καταγραφή, ωστόσο, δείχνει πώς τα όνειρα σπάνια επαναλαμβάνουν γεγονότα με τρόπο ακριβή: προσθέτουν ή αφαιρούν κάτι, τροποποιούν ένα βίωμα ή έχουν χαραχτήρα αναπλήρωσης. Αυτή η τάση, να αναπληρώνουν μια συνειδητή στάση, αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό του ονείρου και πρέπει πάντα να τη λαβαίνουμε υπόψη μας όταν προσπαθούμε να το καταλάβουμε. Σον παράδειγμα, ο Γιουνγκ, αναφέρει την περίπτωση ενός νεαρού πού ονειρεύτηκε τον πατέρα του να συμπεριφέρεται μ' ένα τρόπο μεθυσμένο και άπρεπο. Ο  πραγματικός πατέρας ποτέ δεν έκανε τέτοιο πράγμα και κατά τον γιο συμπεριφερόταν μ’ έναν τρόπο μάλλον άψογο. Ο νεαρός είχε μια πολύ καλή σχέση μαζί του - περισσότερο απ’ όσο έπρεπε στην πραγματικότητα γιατί ο θαυμασμός του νέου για τον πατέρα του τον εμπόδιζε ν’ αποχτήσει αρκετή αυτοπεποίθηση και ν' αναπτύξει τη δική του διαφορετική προσωπικότητα. Στην περίπτωση αυτή το όνειρο πέρασε στο άλλο άκρο, δείχνοντας τον πατέρα κάτω από ένα δυσάρεστο φωτισμό. Είναι σαν νάλεγε το όνειρο: «Στο κάτω-κάτω δεν είναι και τόσο καταπληχτικός αφού μπορεί να φέρεται με ανεύθυνο τρόπο. Δε χρειάζεται να νιώθεις κατώτερος». Το ασυνείδητο έσπρωχνε το νέο να καταλάβει ότι είχε μια πολύ ιδεαλιστική άποψη για τον πατέρα του, που τον εμπόδιζε ν' αντρωθεί.

Τα όνειρα λειτουργούν και με τον αντίστροφο τρόπο. Αν έχουμε την τάση να υποτιμούμε κάποιον, μπορεί να δούμε ένα ιδιαίτερα κολακευτικό όνειρο γι' αυτόν, να τον δούμε, για παράδειγμα, σε μια θέση πολύ πιο υψηλή απ' αυτήν που πραγματικά κατέχει ή να κάνει κάτι με άνεση κι επιδεξιότητα, ενώ ξέρουμε πώς θάπρεπε να είναι ανίκανος και αδέξιος.

Τα όνειρα φέρνουν επίσης στο φώς κρυμμένες συγκρούσεις δείχνοντας μιαν άγνωστη πλευρά του χαραχτήρα, όπως όταν ένας μαλακός και πράος άνθρωπος βλέπει όνειρα βίας, ή ένας ασκητικός τόπος σεξουαλικά όργια. Συνήθως, όμως, η γλώσσα του ονείρου δεν είναι τόσο άμεση. Για παράδειγμα, υπάρχουν ένα σωρό σεξουαλικά σύμβολα που είναι γνωστά τόσο στους μύθους όσο και στα όνειρα: «ο ταύρος, ο γάιδαρος, το ρόδι, το πέταλο του αλόγου, ο χορός, για ν’ αναφέρουμε μερικά μόνον».

Τα όνειρα, μερικές φορές, εκφράζουν κρυφές επιθυμίες. Είναι όμως, απλοϊκό να τα κατατάξουμε όλα σ' αυτό το είδος. Το «όνειρο επιθυμίας» ξεχωρίζει, συνήθως, εύκολα, όταν π.χ. ο πεινασμένος ονειρεύεται ένα καταπληχτικό γεύμα ή ο διψασμένος βλέπει μπροστά του ν' αναβλύζει νερό.

Υπάρχουν, ακόμα, όνειρα πού κλείνουν κάποιο προμήνυμα, όνειρα «μαντικά». Φαίνεται πώς ο χώρος κι ο χρόνος είναι δημιουργήματα της συνείδησής μας και είναι επομένως, σχετικά, ενώ το ασυνείδητο δε λειτουργεί σύμφωνα μ' αυτές τις έννοιες. Ένα απλό παράδειγμα του «μαντικού» ονείρου είναι όταν βλέπεις πώς σηκώνεσαι και ντύνεσαι ενώ βρίσκεσαι ακόμα κοιμισμένος στο κρεβάτι σου κι έχει χτυπήσει το ξυπνητήρι. Υπάρχουν, όμως, και όνειρα πολύ πιο εντυπωσιακά απ' αυτό, σαν αυτό πού είδε μια γυναίκα, πού σκόπευε να μετακομίσει σε μια άλλη περιοχή και πού ονειρεύτηκε σωστά όλες τις λεπτομέρειες γύρω απ' το σπίτι πού θα έπιανε, ακόμα και το λόγο για τον όποιο το άφηνε ο τωρινός ιδιοκτήτης του. Τέτοια όνειρα δεν είναι σπάνια. Ο Οσμπερτ Σίτγουελ στην αυτοβιογραφία του, αναφέρει μερικά ενδιαφέροντα παραδείγματα, άλλα η καχυποψία μας απέναντι σ’ αυτό το είδος της ψυχικής δραστηριότητας μάς κάνει συνήθως να τα θεωρούμε «απλές συμπτώσεις».

Μερικά όνειρα μοιάζουν να μας προειδοποιούν για κάποιο κίνδυνο. Έτσι έγινε και στην περίπτωση τού ορειβάτη, πού ονειρεύτηκε ότι σκαρφάλωνε όλο και πιο ψηλά, μέχρι πού πήδησε στο κενό. Ένα τέτοιο όνειρο θάπρεπε να κάνει ακόμα και τον λιγότερο προληπτικό να σταθεί και να σκεφτεί λιγάκι, άλλα ο ορειβάτης έβαλε απλώς τα γέλια. Ύστερα από λίγο καιρό, σκοτώθηκε πραγματικά στο βουνό και ένας φίλος του τον είδε πραγματικά να προχωρεί και να πέφτει στο κενό. Το όνειρο τού θανάτου ωστόσο δεν είναι οπωσδήποτε προειδοποίηση για ένα μοιραίο δυστύχημα. Δεν είναι μόνο ο πραγματικός θάνατος, υπάρχει και ο συμβολικός θάνατος, όπως γνωρίζουν πολύ καλά οι ποιητές - ο χρόνος πεθαίνει, το τραγούδι πεθαίνει, αυτός πού αγαπάει πεθαίνει από αγάπη και ό μυστικιστής πεθαίνει για τη ζωή.

Μην αφήσεις τίποτε δικό μου μέσα μου

Άφησέ με να διαβάσω τη ζωή σου

Έτσι πού μέσα της κάθε δική μου ζωή να πεθάνει.

Μόνο όταν γνωρίζουμε τον άνθρωπο, πού βλέπει το όνειρο και τις άμεσες περιστάσεις, θα καταλάβουμε σε ποιά πλευρά δίνεται η έμφαση.

Μερικές φορές τα όνειρα αναπαράγουν πράγματα πού έχουμε δει, ακούσει ή διαβάσει πολύ πριν και τα έχουμε ξεχάσει, ή φέρνουν στο μυαλό μας μακρινά βιώματα. Συχνά είναι δύσκολο να βρούμε αν πρόκειται για τη θύμηση μιας παλιάς ανάμνησης ή αν πρόκειται για μια πραγματική εμπειρία, μα αυτό δεν έχει πολύ μεγάλη σημασία. Το ενδεικτικό είναι το γιατί είδε κανείς ένα τέτοιο όνειρο, αυτήν ακριβώς τη στιγμή, ή γιατί αισθάνθηκε πώς είχε αυτήν ακριβώς την εμπειρία.

Ένα περίεργο χαρακτηριστικό τού ονείρου είναι ότι, συχνά, στενοί φίλοι ή μέλη της ίδιας οικογένειας, ιδίως το ζευγάρι ή οι γονείς και τα παιδιά, βλέπουν το ίδιο όνειρο χωρίς να το έχουν πει προηγουμένως ο ένας στον άλλον. Ακόμα πιο περίεργο είναι το γεγονός ότι τα παιδιά μερικές φορές ονειρεύονται προβλήματα των γονιών τους ενώ οι ίδιοι τα κρατάνε κρυφά. Το όνειρο δεν είναι συνήθως μια καθαρή δήλωση, άλλα είναι συμβολικό και συχνά γραφικό. Ένα περίεργο παράδειγμα είναι ή περίπτωση τριών κοριτσιών πού είχαν μια πολύ αφοσιωμένη μητέρα:

«Όταν πλησίασαν στην εφηβεία, εξομολογήθηκαν, η μια στην άλλη με ντροπή, πως για χρόνια ολόκληρα έβλεπαν φριχτά όνειρα (για τη μητέρα τους). Την ονειρεύονταν σαν μάγισσα ή σαν επικίνδυνο ζώο και δε μπορούσαν να καταλάβουν το γιατί, αφού ή μητέρα τους ήταν τόσο όμορφη και τόσο τρυφερή μαζί τους... Πολλά χρόνια αργότερα η μητέρα τους τρελάθηκε και μέσα στην τρέλα της... σερνόταν στα τέσσερα και μιμόταν το ρουθούνισμα του γουρουνιού, το γαύγισμα του σκύλου, και το μούγκρισμα της αρκούδας».

Τα πιο εντυπωσιακά όνειρα είναι αυτά πού φαίνονται να πηγάζουν κατευθείαν απ’ το ασυνείδητο, παρουσιάζουν κάτι το εντελώς αλλόκοτο και ακατάληπτο με μια ζωηρότητα, όμως, πού απαιτεί την προσοχή μας. Συχνά, τα όνειρα αυτά μοιάζουν να εκφράζουν μια τάση του ασυνείδητου, πού σκοπεύει σε μια ριζική αλλαγή της συνειδητής στάσης και μπορούν να είναι τόσο εντυπωσιακά, πού το υποκείμενο αλλάζει, πραγματικά, από την εμπειρία αυτή, χωρίς να χρειαστεί να μεσολαβήσει η ερμηνεία. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι το παρακάτω όνειρο, πού είδε μια μορφωμένη και καλλιεργημένη γυναίκα καθώς πλησίαζε στην ώριμη ηλικία.

«Βρίσκομαι σ’ ένα μεγάλο άδειο ναό. Στη μια άκρη βλέπω ένα γιγάντιο άγαλμα του θεού. Μαζί μου βρίσκεται ένας ψηλός ιερέας, πού φοράει χιτώνα. Ή ατμόσφαιρα θυμίζει Αίγυπτο ή Κίνα. Περπατάμε στο τεράστιο άδειο πάτωμα προς το άκρο, πού βρίσκεται το άγαλμα. Κάθε λίγα βήματα πέφτω μπρούμυτα και ο Ιερέας αναγγέλλει στο θεό πως έρχομαι σαν προσκυνήτρια και ζητάει φωναχτά συχώρεση για μένα. Προχωράμε με τρόπο αργό και επίσημο, άλλα μέσα μου νιώθω πολύ καχύποπτη για όλη αυτή την ιστορία. Το τελετουργικό αυτό μου φαίνεται παράξενο και σκέφτομαι πως ο θεός στην άλλη άκρη δεν είναι παρά ένα πέτρινο Άγαλμα. Τελικά φτάνουμε μπροστά του. Στη μια του πλευρά υπάρχουν κάτι σκαλιά· τα ανεβαίνουμε και βρισκόμαστε, έτσι, πίσω απ' το βωμό. Όταν φτάνω εκεί, και πριν να φύγω απ’ το ναό, γυρίζω και κοιτάζω πάλι το άγαλμα και καθώς το κοιτάζω γυρίζει αργά και με κοιτάζει κι αυτό. Ξαφνικά βρίσκομαι πεσμένη μπρούμυτα, με πραγματική ευλάβεια και δέος τώρα, γιατί νιώθω την πραγματική παρουσία του θεού να μου δίνει άφεση και χάρη. Ακούω κάποιον να λέει: Είναι κόλπο, υπάρχει ένα μηχάνημα πού γυρίζει τό άγαλμα. Νιώθω, όμως, έντονα πώς ακόμα κι αν κάποιο κόλπο γυρίζει τό πέτρινο άγαλμα, υπάρχει ή παρουσία τού θεού- κι εγώ την έζησα. Φεύγω με την αίσθηση πώς πήρα μια φώτιση και μια ταπείνωση και είμαι χαρούμενη».

Το όνειρο έχει ιδιαίτερη αξία στην αναλυτική πρακτική, γιατί δίνει μια εικόνα του εσωτερικού κόσμου του Υποκειμένου, άλλα ακόμα και των εξωτερικών συνθηκών, πού δεν έχει συνειδητοποιήσει. Το πρώτο όνειρο, πού φέρνει κανείς στην ανάλυση πολύ συχνά, δίνει μια εντυπωσιακή συνοπτική εικόνα του προβλήματός του και μερικές ενδείξεις, ίσως, για το πώς μπορεί να λυθεί. Αυτή ακριβώς η ιδιότητα τού ονείρου, να τείνει προς το μέλλον, έκανε, το Γιούνγκ, να επιμένει πώς δεν πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο για λόγους Αναγωγικούς. Ότι, δηλαδή, τα όνειρα δε φέρνουν στο φώς μόνο κρυμμένες μνήμες και τωρινά προβλήματα, άλλα φαίνονται να έχουν, κυρίως στην περίπτωση των ονείρων εξατομίκευσης, ένα αντικειμενικό στόχο. Τα όνειρα, στην αρχή της ανάλυσης, είναι σχετικά απλά και καθαρά κι έχουν άμεσο αποτέλεσμα. Καθώς προχωρεί ή ανάλυση, τα όνειρα γίνονται πιο πολύπλοκα και δυσνόητα. Σ' αυτό το στάδιο, παρουσιάζονται συνήθως τα μυθολογικά θέματα και γίνεται απαραίτητο ένα ερμηνευτικό πλαίσιο, ευρύτερο απ' αυτό πού προσφέρουν οι προσωπικές εμπειρίες Κάι οι συνειρμοί του υποκειμένου. Μερικές φορές το ίδιο το υποκείμενο δεν έχει συνειρμούς με κάποια σημασία- και δε μπορεί να βρει καμιά σχέση με την κατάσταση του ονείρου. Σ' αυτήν, ακριβώς, την περίπτωση, μπορούν να βοηθήσουν οι μυθολογικοί παραλληλισμοί. Μπορούν να ρίξουν φώς στο συλλογικό νόημα του ονείρου και να βοηθήσουν να βρεθεί ή σχέση του προς το υποκείμενο.

Ο Γιούνγκ, ποτέ δεν επιβάλλει μιαν ερμηνεία στον ασθενή του. Πιστεύει πώς είναι πολύ πιο σημαντικό να καταλάβει ο ίδιος το όνειρό του, παρά να το κατανοήσει ο αναλυτής. Βέβαια στην ιδανική κατάσταση η ερμηνεία θα πρέπει να είναι το αποτέλεσμα της κοινής σκέψης και συμφωνίας. Ένα βασικό μέρος της δουλειάς του είναι νά βοηθήσει τους ασθενείς του να αντιμετωπίσουν το ασυνείδητο υλικό τους, γι' αυτό και τους ενθαρρύνει να καταγράφουν προσεχτικά τα όνειρά τους και να τα εικονογραφούν ακόμα με ζωγραφιές ή φιγούρες από κερί ή πηλό. Δε χρειάζεται να έχει κανείς καλλιτεχνικό ταλέντο για να το κάνει αυτό- αντίθετα είναι προτιμότερο να πλησιάζει κανείς αυτό το έργο απλοϊκά, αλλιώς κινδυνεύει να διαστρέψει την εικόνα. Οι εκφράσεις του ασυνείδητου είναι, συχνά, πιο πρωτόγονες και η δύναμή τους χάνεται όταν γίνεται μεγάλη προσπάθεια να τις προσαρμόσει κανείς σε αισθητικές αντιλήψεις. Δουλεύοντας, μ' αυτό τον τρόπο, τα όνειρά του ο ασθενής, (παρ' όλο πού μπορεί να εξακολουθεί να παραβλέπει τις δυσάρεστες πλευρές) μπορεί να αναπτύξει την ανεξαρτησία του και να μάθει, σε κάποιο βαθμό, να καταλαβαίνει μόνος του το ασυνείδητο. Έτσι, κάνει πιο πραγματικές τις φαντασιώσεις πού τον κινούν και γνωρίζει καλύτερα το τί είναι. Ακόμα και το απλό σχεδίασμα μιας εικόνας μπορεί να έχει κάποιο αποτέλεσμα, να γιατρέψει μια καταθλιπτική διάθεση ή να φέρει μια ανακούφιση της έντασης. Μέσα σ’ αυτή την ενεργή συνεργασία ο κίνδυνος, να περιπλανιέται κανείς άσκοπα σε μιαν ατέλειωτη θάλασσα φαντασίας, αποφεύγεται και τα όνειρα γίνονται, όχι μόνο πηγές πληροφοριών, αλλά και δημιουργικής δύναμης.

Φρίντα Φόρνταμ, Τι είπε πραγματικά ο Γιουνγκ

(Εκδόσεις Γλάρος, 1981, σελ. 97 – 108)

---

[1] Στον «ελεύθερο συνειρμό» ακολουθεί κανείς μιαν αλυσίδα τυχαίων συνειρμών, οπουδήποτε και να οδηγεί.