Freud: κίνητρα και ασυνείδητο

Η ανθρώπινη σκέψη λειτουργεί σε διάφορα επίπεδα. Από τη μια υπάρχει το συνειδητό επίπεδο κι από την άλλη το ασυνείδητο. Το ασυνείδητο είναι αυτό για το οποίο το άτομο δεν έχει καμιά ενημερότητα, κι άρα δεν μπορεί να μιλήσει γι’ αυτό. Μεταξύ των δύο υπάρχει ένα ενδιάμεσο επίπεδο, το υποσυνείδητο. Το συνειδητό επίπεδο είναι το επίπεδο της ενημερότητας. Είναι αυτό στο οποίο κινείται η σκέψη κατά την εγρήγορση και κατά την επαφή του ατόμου με τον κόσμο. Οι αντιλήψεις, αισθήματα, και σκέψεις αυτού του επιπέδου πληροφορούν το άτομο για τον κόσμο και για τη θέση του μέσα σε αυτόν. Αυτό πετυχαίνεται με δύο τρόπους: την ενημερότητα του αισθητήριου εισιόντος και την αναγνώριση των ευχάριστων και δυσάρεστων για το άτομο εμπειριών. Η συνειδητή σκέψη και εμπειρία έχουν το χαρακτηριστικό ότι επιφέρουν ενημερότητα και επίγνωση αλλά δε δημιουργούν παρόρμηση. Η συνειδητότητα δηλαδή δε διαθέτει δύναμη κινήτρου.

Η πηγή των κινήτρων βρίσκεται στο ασυνείδητο. Υπάρχουν οκτώ είδη συμπεριφοράς που μπορούν να θεωρηθούν ως ασφαλείς δείκτες ασυνείδητων κινήτρων κατά τον Freud (Weiner, 1985):

1) Οι ελεύθεροι συνειρμοί, που αποκαλύπτουν φόβους, επιθυμίες και σκέψεις που το άτομο δεν αναφέρει ή και αρνείται σε κατάσταση ελεγχόμενης σκέψης.

2) Οι αντιστάσεις, που αφορούν την απροθυμία του ατόμου να συζητήσει ορισμένα θέματα ή την άρνησή του να δεχτεί ορισμένη συμπεριφορά.

3) Τα πρότυπα απεχθειών. Οι άνθρωποι συχνά ανατίθενται σε στάσεις ή χαρακτηριστικά που οι ίδιοι διαθέτουν. Αυτό οφείλεται στον αμυντικό μηχανισμό του «σχηματισμού αντίδρασης», ο οποίος θεωρητικά μπορεί να αντιστρέφει ένα συναίσθημα όπως η αγάπη σε μίσος.

4) Τα πρότυπα ζωής. Επαναλαμβανόμενα «θέματα» στη ζωή ενός ατόμου είναι δυνατό να αποκαλύπτουν ασυνείδητες επιθυμίες. Επαναλαμβανόμενες αποτυχίες, για παράδειγμα, σε έναν τομέα της ζωής είναι δυνατό να υποδηλώνουν υποκείμενες παρωθήσεις για τις οποίες το άτομο δεν έχει συναίσθηση.

5) Τα ανέκδοτα και τα λεκτικά σφάλματα. Πολλές φορές οι άνθρωποι λέγοντας ανέκδοτα, όπως τα «σόκιν» ή ιστορίες σεξουαλικού περιεχομένου, χρησιμοποιούν έναν κοινωνικά αποδεκτό τρόπο για να εκφράσουν ασυνείδητες επιθυμίες ή θέματα που τους απασχολούν.

6) Τα όνειρα. Τα όνειρα αποτελούν για τον Freud ένα ιδιαίτερα σημαντικό φαινόμενο, το οποίο μέσω των συμβολισμών που περιέχει, εκφράζει, και σε ένα βαθμό ικανοποιεί, ασυνείδητες ορμές και ανάγκες του ατόμου.

7) Τα νευρωτικά συμπτώματα. Οι διάφορες υστερίες είναι καθαρά ψυχολογικά προϊόντα αμυντικού τύπου στην προσπάθεια του ατόμου να αποκτήσει έλεγχο ασυνείδητων ορμών που δεν επιτρέπεται να εκφραστούν λόγω ηθικών περιορισμών του κοινωνικού περιβάλλοντος.

8) Τα έργα τέχνης. Η καλλιτεχνική δημιουργία, καθώς κινείται στο χώρο του φανταστικού και της φαντασίωσης, είναι συχνά το όργανο για τη μετουσίωση ασυνείδητων ορμών σε πραγματικότητα, μόνο που η πραγματικότητα αυτή είναι συμβολική.

Όλες οι παραπάνω συμπεριφορές υποδηλώνουν ένα δυναμικό ασυνείδητο, το οποίο επιδιώκει να επιπλεύσει στην επιφάνεια αλλά βρίσκει αντίσταση, και γι’ αυτό εμφανίζεται με μορφή που μόνο έμμεσα δηλώνει το στόχο της. Η παρόρμηση δηλαδή δημιουργείται από τη διέγερση του ενεργειακού δυναμικού του οργανισμού, το οποίο εντοπίζεται στο ασυνείδητο. Εκεί εδρεύουν οι ορμές. ...

Το υποσυνείδητο αποτελεί το ενδιάμεσο σύστημα, αυτό δια μέσου του οποίου πρέπει να περάσουν οι ασυνείδητες σκέψεις προκειμένου να γίνουν συνειδητές. Το υποσυνείδητο βρίσκεται υπό το μερικό έλεγχο της συνείδησης και ασκεί μια λογοκριτική λειτουργία. Στο υποσυνείδητο γίνεται ο έλεγχος της σκέψης, η οποία πιέζει για είσοδο στη συνείδηση. Εφόσον η σκέψη αυτή δεν προσκρούει στους περιορισμούς που θέτει η πραγματικότητα, της επιτρέπεται η είσοδος. Ιδέες που συνδέονται με τη σεξουαλική ορμή, περνούν στο συνειδητό επίπεδο εφόσον δε διεγείρουν σκέψεις που είναι δυνατό να λογοκριθούν. Αν οι ιδέες που συνδέονται με τη σεξουαλική επιθυμία έχουν μορφή που προσκρούει στα κοινώς αποδεκτά, τότε απωθούνται πάλι στο ασυνείδητο. Οι ιδέες αυτές μπορούν να προωθηθούν στο συνειδητό αν βρεθεί μια συμβιβαστική μορφή, αποδεκτή από το άτομο και την κοινωνία στην οποία ζει. Στην αντίθετη περίπτωση, οι ορμές ικανοποιούνται μέσω της φαντασίωσης. Στο υποσυνείδητο επίσης αποθηκεύονται προσωρινά οι ιδέες που εκκινούν από το συνειδητό εφόσον πρόκειται να ξαναχρησιμοποιηθούν.

Αναστασία Κωσταρίδου – Ευκλείδη, Ψυχολογία Κινήτρων

(Ελληνικά Γράμματα, 1999, σ. 60-62)