Το έργο του Αριστοτέλη

Το συγγραφικό έργο του Αριστοτέλη και με τον όγκο του μόνο είναι καταπληκτικό. […] Από τα σωζόμενα έργα του τα σπουδαιότερα είναι τα εξής:

1. Σχετικά με τη Λογική: Αναλυτικά Πρότερα, Αναλυτικά Ύστερα, Τοπικά, Σοφιστικοί Έλεγχοι∙
2. Σχετικά με τη Φυσική: Φυσικά ή Φυσική Ακρόασις, Περί Ουρανού, Περί γενέσεως και φθοράς, Μετερεολογικά∙
3. Σχετικά με τη Βιολογία: Περί ζώων ιστορίας, Περί ζώων μορίων, Περί πορείας, Περί ζώων κινήσεως, Περί ζώων γενέσεως∙
4. Σχετικά με τη Ψυχολογία: Περί ψυχής, Περί αισθήσεως και αισθητών, Περί μνήμης και αναμνήσεως, Περί ύπνου και εγρηγόρσεως∙
5. Σχετικά με τη Μεταφυσική ή Πρώτη Φιλοσοφία: Μετά τα φυσικά∙
6. Σχετικά με την Ηθική: Ηθικά Ευδήμεια, Ηθικά Νικομάχεια∙
7. Σχετικά με τη Πολιτική: Πολιτικά, Αθηναίων Πολιτεία.

Στον Αριστοτέλη αναγνωρίζεται κατ’ εξοχήν η αποφασιστική συμβολή στη δημιουργία της Λογικής. Γεγονός είναι ότι αυτός αναδιερεύνησε κριτικά, συμπλήρωσε και αποφάσισε τις σχετικές με το λογικό στοχασμό ανακαλύψεις των πριν απ’ αυτόν Ελλήνων φιλοσόφων, τις προσαύξησε με ιδικές του και συστηματοποίησε το σύνολό τους, ώστε να συγκροτήσει με αυτό αρτιωμένη φιλοσοφική επιστήμη. Έτσι γεννήθηκε η Λογική, που έμελε να επιβληθεί επί αιώνες ως πνευματικό αγαθό της ανθρωπότητας, και μάλιστα ως επιστήμη “κλειστή και ολοκληρωμένη” ήδη με τη δημιουργία της από τον Αριστοτέλη, όπως έγραψε ο Καντ.

Ολιγότερο τιμάται σήμερα η Φυσική του Αριστοτέλη, αν και σπουδαιοτάτη. Αντικείμενο της είναι τα όντα, όσα υπάρχουν φύσει, δηλαδή έχουν μέσα τους αρχή κινήσεως και στάσεως είτε κατά χώρον είτε κατ’ αύξηση και φθίση είτε κατ’ αλλοίωση. Τέτοια είναι τα ζώα και τα μέρη τους και τα φυτά και τα απλά σώματα, γη, πυρ, αέρας, ύδωρ. Τα απλά αυτά σώματα χρησιμεύουν ως αφετηρίες για να εξηγηθούν οι μεταβολές των φθαρτών, “υπό τη σελήνη”, φυσικών όντων, χωρίς όμως να υποτίθεται αυστηρή αιτιοκρατία. Η φύση, άλλωστε, θεωρείται όχι ως εξισωτέα με την ύλη, αλλά και ως δαιμονία και θεία. 

Για να θεμελιώσει θεωρητικά την προβληματική της Φυσικής μελέτησε ο Αριστοτέλης, με λογισμό συχνά μαθηματικό, το άπειρο, τον χώρο (τόπον), το κενό, τον χρόνο, το συνεχές, την κίνηση, τη δύναμη, και διαμόρφωσε τολμηρές θεωρίες, όπως ιδιαίτερα η σχετική με τον χρόνιο, που έμελλαν να επηρεάσουν γόνιμα εκπροσώπους μεγάλους της νεώτερης φυσικής είτε Φιλοσοφίας, καθώς π.χ. τον Νεύτωνα, τον Χούσερλ, τον Μπερξόν. Αξιοσημείωτο είναι ότι θεωρούσε όχι απίθανη τη θεωρία για το σφαιρικό σχήμα της υδρογείου. Σχετικό χωρίο του έργου του Περί ουρανού (298a 6-12) ενθάρρυνε τον Κολόμβο να πλεύσει προς τις Ινδίες με κατεύθυνση προς δυσμάς.

Για τη συμβολή του Αριστοτέλη στην ανάπτυξη της βιολογίας έχουν εκφραστεί με θαυμασμό κορυφαίοι νεότεροι εκπρόσωποί της. Ο Δαρβίνος χαρακτήρισε τον Λινναίο ως απλό μαθητή συγκριτικά με τον Αριστοτέλη. Στα βιολογικά έργα του Έλληνα φιλοσόφου μνημονεύονται πεντακόσια είδη ζώων, υπάρχουν γνώσεις πλουσιότατες συγκριτικής ανατομίας και εμβρυολογίας, όπως και θεωρήματα φυσιολογίας, πρωτοπαρουσιάζεται η έννοια του “οργανισμού”, ερμηνεύεται η γένεση της Ζωής, τελεολογικά, με κύρια έννοια την εντελέχειαν.

Στην ψυχολογία ο Αριστοτέλης υπήρξε πρόδρομος θεωρητικών τάσεων, που εμφανίστηκαν στους νεώτερους χρόνους, από τους ιδρυτές π.χ. της μορφολογικής ψυχολογίας και της συνειρμικής ψυχολογίας είτε ήδη από τον Καντ και τον Φίχτε. Κύριες έννοιες της ψυχολογίας του είναι τα πάθη, οι δυνάμεις και οι έξεις, η αίσθησις, η όρεξις, και ο νους, η επιθυμία και η βούλησις.

Η ηθική του Αριστοτέλη διαμορφώθηκε με κριτική επεξεργασία των ηθικών δοξασιών του λαού και των σοφών της Ελλάδος και προσαρμογή τους κάπως στην ψυχολογία του και στη μεταφυσική του και με φιλοσοφική διερεύνηση της πρακτικής λειτουργίας του ανθρώπου. Κύριες έννοιες της ανοιχτής αυτής ηθικής είναι το αγαθό, η ευδαιμονία, η αρετή και η προαίρεση, έννοια που έχει προϋπόθεση την πρακτική ελευθερία του ανθρώπου. Η ευδαιμονία ορίζεται ως ψυχής ενέργεια κατ’ αρετήν τελείαν, άρα ως κάτι συναρτημένο με την ελευθερία, παρουσιάζεται όμως και ως εξαρτημένη από την κατάσταση του ανθρώπου, την προσδιορισμένη από τις περιστάσεις της ζωής του.

Κλασική είναι η πολιτειολογία του Αριστοτέλη. Με το θεώρημα ότι ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν από τη φύση του παρουσιάζεται η πολιτική κοινωνία ως κάτι όχι τεχνητό, αλλά συνυφασμένο προς τη φύση του ανθρώπου. Με το αίτημα για το κοινή συμφέρον των πολιτών, ως υπέρτατο κριτήριο αξιολογίας των πολιτειών, προβάλλεται η σύμφυση της πολιτικής κοινωνίας προς την πραγμάτωση του δικαίου και η ουσιαστική διάκριση του ορθού και των μη ορθών πολιτειών.

Από τον ύστερο Μεσαίωνα η πολιτειολογία του Αριστοτέλη διαδόθηκε στη Δυτική Ευρώπη ευρύτατα και επηρέασε δυναστικά τη διαμόρφωση της πολιτειολογίας της. Έτσι έννοιες και θεωρίες της νεότερης πολιτειολογίας, όπως το κράτος, ο νόμος, το πολίτευμα, ο πολίτης, η πολιτική ως αρχιτεκτονική επιστήμη και ωε τέχνη του δυνατού, η διάκριση των εξουσιών, οι τυπικές μορφές του πολιτεύματος, ο ανταγωνισμός πλουσίων και φτωχών, έχουν εμφανέστατη προέλευση από την πολιτειολογία του Αριστοτέλη.

Θέματα δικαίου, αλλά και λογικής, πραγματεύεται ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του, έργο με κύριο θέμα τη ρητορική τέχνη, που επηρέασε πολύ τους νεότερους και που ακόμη στην εποχή μας εμπνέει ορισμένες τάσεις της σύγχρονης Λογικής. Εξάλλου, το μερικά διασωσμένο έργο του Ποιητική, όπου κύριο θέμα είναι η καλλιτεχνική δημιουργία, εννοημένη ως μίμηση του είδους με σχήματα, χρώματα, ήχους, κινήσεις, λέξεις, άσκησε μεγάλη επίδραση, από την Αναγέννηση και ύστερα, στην παγκόσμια φιλολογία, και προπάντων με τον ορισμό της τραγωδίας, που οι καταληκτικές λέξεις του παθημάτων κάθαρσιν απασχόλησαν ζωηρά το πνεύμα πολλών μεγάλων ποιητών και φιλολόγων.

Κορυφαίο έργο του Αριστοτέλη είναι τα σπουδαιότατα Μεταφυσικά του, με κύριο θέμα το οντολογικό πρόβλημα, παρουσιασμένο άλλωστε ως ανεξάντλητη απορία του ανθρώπου. Στο θεμελιακό αυτό έργο της φιλοσοφίας, που έστω με παραλλαγές του έθρεψε την αραβική φιλοσοφία και στέγασε φιλοσοφικά τον ύστερο Μεσαίωνα και εξακολουθεί να υποστηρίζει ως σήμερα τη φιλοσοφική διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας, ο Αριστοτέλης πρόβαλε θεωρίες και δημιούργησε έννοιες, που έμειναν κτήματα εσαεί της φιλοσοφίας. Εκτός από άλλα επινόησε τα ενταγμένα σήμερα στη γλώσσα πολιτισμού εννοιακά ζεύγη είδος (μορφή) και ύλη, δύναμις και ενέργεια, που το πρώτο εκφράζει τη σύσταση του κάθε υπαρκτού όντος προς την πραγμάτωσή του. […]

Κων/νος Δεσποτόπουλος, Αριστοτέλους βίος και λόγος.

Από τα πρακτικά του έκτου Πανελλήνιου συνεδρίου: Ο Αριστοτέλης και η σύγχρονη εποχή. 

(Ιερισσός, 19-21 Οκτωβρίου 2001, σ. 119-121)