Όνειρα και ψυχική ζωή του ανθρώπου

Πραγματικά τα όνειρα είναι ένα φαινόμενο που σ' όλες τις εποχές απασχόλησε πολύ τη σκέψη των ανθρώπων. Όπως οι ονειροπολήσεις είναι φαινόμενα που συνοδεύονται από την επιθυμία του ανθρώπου να προβλέψει και εμφανίζονται όταν ο άνθρωπος προσπαθεί να χαράξει και να βαδίσει με σιγουριά ένα δρόμο προς το μέλλον, το ίδιο είναι και τα όνειρα της νύχτας. Η διαφορά που κάνει εντύπωση είναι ότι τα ονειροπολήματα τα καταλαβαίνει κανείς έστω και με κόπο, ενώ αυτό είναι σπάνιο στα όνειρα. [...] Τα όνειρα μας προσφέρουν σημαντική βοήθεια στην έρευνα της ψυχικής ζωής του ανθρώπου, […]           

Από πολύ παλιά υπάρχει η γνώμη ότι από τα όνειρα μπορεί κανείς να βγάλει συμπεράσματα για την ψυχική ζωή των ανθρώπων. Ο Λίχτενμπεργκ, ένας σύγχρονος του Γκαίτε, είπε κάποτε ότι μπορεί κανείς να συμπεράνει από τα όνειρα τη φύση και τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου πολύ καλύτερα παρά από τα λόγια και τη συμπεριφορά του. Αυτό βέβαια είναι κάπως υπερβολικό και μεις που έχουμε τη γνώμη ότι τα μεμονωμένα φαινόμενα πρέπει να χρησιμοποιούνται με τη μεγαλύτερη δυνατή προσοχή και να ερμηνεύονται μόνο σε σχέση με άλλα φαινόμενα, θα βγάλουμε από τα όνειρα ενός ανθρώπου συμπεράσματα για τον χαρακτήρα του, μόνο όταν μπορούμε να βρούμε και κάπου αλλού ένα στήριγμα για την άποψη που αποκομίσαμε από την εξέταση ενός ονείρου.

Η έρευνα των ονείρων έχει μια πολύ παλιά ιστορία. Διάφορα στοιχεία από την εξέλιξη του πολιτισμού και τις παρακμές του, κυρίως οι μύθοι και οι παραδόσεις, μας επιτρέπουν τη σκέψη ότι τον παλιό καιρό οι άνθρωποι ασχολήθηκαν περισσότερο από ό,τι σήμερα με τα όνειρα. […]

Είναι οπωσδήποτε εντυπωσιακό ότι διατηρήθηκε ως τις μέρες μας η τάση να αποδίδεται στα όνειρα ιδιαίτερη σημασία σε σχέση προς το μέλλον.

Εδώ μόνο που θ' αγγίξουμε την περίπτωση των φαντασιόπληκτων εκείνων, οι οποίοι φτάνουν στο σημείο να κατευθύνονται από τα όνειρά τους. Ένας από αυτούς τους ασθενείς μας είχε αρνηθεί κάθε τίμιο επάγγελμα και έπαιζε στο χρηματιστήριο. Κανόνιζε το παίξιμό του ανάλογα με το όνειρο που κάθε φορά έβλεπε. Μπορούσε μάλιστα να παρουσιάσει και ιστορική απόδειξη ότι τα γεγονότα στρέφονταν ενάντια, αν καμιά φορά δεν ακολουθούσε το όνειρο. Είναι φανερό ότι δε θα ονειρευόταν τίποτε άλλο, παρά μονάχα αυτό που κι όταν ήταν ξυπνητός αποτελούσε το αντικείμενο της μόνιμης προσοχής του, ότι το όνειρο δεν είναι παρά ένας υπαινιγμός σ' αυτά που τόσο καλά γνωρίζει. Για πολύ καιρό μπορούσε να ισχυρίζεται ότι κάτω από την επίδραση των ονείρων του κέρδισε πάρα πολλά. Ωστόσο ύστερα από αρκετό καιρό δήλωσε ότι δε θα εμπιστευόταν πια καθόλου τα όνειρα και τούτο γιατί τα είχε χάσει όλα. Φυσικά αυτό μπορεί να γίνει και χωρίς όνειρο και δε βρίσκουμε τίποτε που να μας κάνει να πιστέψουμε ότι πρόκειται για θαύμα. Ένας άνθρωπος που ασχολείται έντονα με τα προβλήματά του δε βρίσκει ησυχία ούτε τη νύχτα. Μερικοί δεν κοιμούνται καθόλου και όλο σκέφτονται, άλλοι ναι μεν κοιμούνται, όμως και στα όνειρά τους περιτριγυρίζονται από τα προβλήματα και τα σχέδιά τους.

Αυτό που διαδραματίζεται την ώρα του ύπνου στον κόσμο των σκέψεών μας με τόσες παράδοξες μορφές, δεν είναι άλλο παρά η γέφυρα της προηγούμενης προς την επόμενη μέρα. Αν λοιπόν γνωρίζουμε πώς ένας άνθρωπος κατά τα άλλα παίρνει θέση στη ζωή, πώς συνηθίζει να χτίζει αυτή τη γέφυρα προς το μέλλον, θα μπορέσουμε επίσης να καταλάβουμε και το αξιοπερίεργο αυτό χτίσιμο στο όνειρο και να βγάλουμε συμπεράσματα. Η τοποθέτηση λοιπόν απέναντι στη ζωή είναι η βάση που πάνω της χτίζεται το όνειρο.

[…] Δεν έχει σημασία με ποιο υλικό εξωτερικεύεται ο κόσμος των σκέψεων και των συναισθημάτων του ανθρώπου στη διάρκεια του ονείρου, με ποιο υλικό δίνει έκφραση στο πρόβλημά του. Φτάνει να τον βοηθά αυτό το υλικό να εκφραστεί με οποιοδήποτε τρόπο. Στο όνειρο προδίδεται το πρόβλημα της ζωής ενός ανθρώπου με τρόπο αλληγορικό. […]

Για το κλείσιμο του θέματος θα αναφέρουμε ένα όνειρο που διηγήθηκε ο Κικέρων και είναι από τα πιο φημισμένα προφητικά όνειρα: Ο ποιητής Σιμωνίδης, που κάποτε βρήκε στην άκρη του δρόμου εγκαταλειμμένο το πτώμα ενός αγνώστου και φρόντισε να του γίνει μια αξιοπρεπής ταφή, όταν αργότερα ήταν έτοιμος να πραγματοποιήσει ένα ταξίδι με πλοίο, προειδοποιήθηκε στο όνειρό του από τον ευγνώμονα νεκρό ότι αν ταξίδευε θα έχανε τη ζωή του σε ναυάγιο. Έτσι ο Σιμωνίδης δεν πραγματοποίησε το ταξίδι, ενώ όσοι ταξίδεψαν χάθηκαν. Όπως αναφέρεται, το περιστατικό αυτό σε σχέση με το όνειρο προκάλεσε για αιώνες τεράστιο ενδιαφέρον και βαθιά εντύπωση. Αν θελήσουμε να πάρουμε θέση πάνω σ' αυτό το περιστατικό, θα πρέπει πριν απ' όλα να λάβουμε υπόψη μας ότι την εποχή εκείνη ναυαγούσαν πάρα πολλά πλοία και ακόμη πως εξαιτίας αυτού του γεγονότος ασφαλώς πάρα πολλοί άνθρωποι θα ονειρεύονταν να αποφύγουν ένα ταξίδι και ότι ανάμεσα σε όλα τούτα τα όνειρα αυτό παρουσιάζει μια τέτοια σύμπτωση ονείρου και πραγματικότητας, ώστε να μείνει στην ιστορία. Είναι ευνόητο ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν μια τάση να κυνηγούν μυστηριώδεις υποθέσεις και μια ιδιαίτερη αδυναμία για τέτοιου είδους ιστορίες. Εμείς θα εξηγήσουμε απλά το όνειρο ως εξής: Ο ποιητής μας φροντίζοντας για την προσωπική του καλοπέραση δεν είχε δείξει ποτέ ιδιαίτερη προθυμία να πραγματοποιήσει αυτό το ταξίδι. Όταν πλησίασε η αποφασιστική στιγμή, χρειάστηκε μια ενίσχυση. Έφερε λοιπόν κοντά του τον νεκρό που τώρα έπρεπε να του δείξει την ευγνωμοσύνη του. Το ότι δεν ταξίδεψε είναι ευκολονόητο. Αν δεν είχε ναυαγήσει το καράβι, ο κόσμος μάλλον δε θα είχε μάθει τίποτε απ' όλη αυτή την ιστορία. Μαθαίνουμε μονάχα όσα πράγματα φέρνουν μια ταραχή στον νου μας και μας κάνουν να υποψιαζόμαστε ότι ανάμεσα στον ουρανό και τη γη κρύβεται περισσότερη σοφία από όση μπορούμε να ονειρευτούμε. Το προφητικό στοιχείο στο όνειρο εξηγείται μονάχα με το γεγονός ότι και τα δυο, δηλαδή το όνειρο και η πραγματικότητα, περιέχουν μια και την αυτή τοποθέτηση ενός ανθρώπου. Σε σκέψεις μας βάζει ακόμη το περιστατικό ότι δεν είναι τόσο απλό να καταλάβουμε όλα τα όνειρα, στην πραγματικότητα τα λιγότερα. Είτε ξεχνούμε αμέσως το όνειρο είτε, κι αν μας αφήνει μια ορισμένη εντύπωση, συνήθως δεν καταλαβαίνουμε τι κρύβεται πίσω απ' αυτό, έστω και αν συμπτωματικά έχουμε μάθει τη σημασία των ονείρων. Επίσης και γι' αυτά τα όνειρα ισχύει αυτό που είπαμε παραπάνω: ότι το όνειρο αποδίδει αλληγορικά και με συμβολικό τρόπο τη γραμμή κίνησης ενός ανθρώπου. Η βασική σημασία μιας αλληγορίας είναι ότι μας μπάζει σα συμπαίκτες σε μια κατάσταση. Αν μας απασχολεί η λύση ενός προβλήματος και αν η προσωπικότητά μας κλίνει προς μια ορισμένη κατεύθυνση τότε εμπειρικά αναζητούμε μια παρακίνηση. Το όνειρο είναι ιδιαίτερα κατάλληλο να ενισχύσει τη διάθεση και τον ενθουσιασμό που χρειάζεται κανείς για να λύσει ένα πρόβλημα. Αυτή την πραγματικότητα δεν την αλλάζει καθόλου το γεγονός ότι ο ονειρευόμενος δεν καταλαβαίνει αυτό τον συσχετισμό. Φτάνει που έχει το υλικό και την παρακίνηση. Το όνειρο με οποιοδήποτε τρόπο θα σημειώσει τα ίχνη, μέσα στα οποία θα αποτυπωθεί η νοητική δραστηριότητα του ονειρευόμενου∙ δηλαδή θα υπαινιχθεί τη γραμμή κίνησής του. Είναι σαν τον καπνό που δείχνει ότι κάπου υπάρχει φωτιά. Ένας άνθρωπος με πείρα θα βγάλει ακόμη και από τον καπνό συμπέρασμα για το ξύλο που καίγεται.

Ανακεφαλαιώνοντας μπορούμε να πούμε ότι το όνειρο φανερώνει πως ο ονειρευόμενος βασανίζεται από κάποιο πρόβλημα της ζωής καθώς και με ποιο τρόπο τοποθετείται απέναντι στο πρόβλημα αυτό. Φανερώνονται ιδιαίτερα ή τουλάχιστο μπορούν να αναγνωριστούν στο όνειρο από τα ίχνη τους οι δυο παράγοντες, οι οποίοι και στην πραγματική ζωή επηρεάζουν τη θέση του ονειρευόμενου απέναντι στο περιβάλλον: το κοινωνικό αίσθημα και η επιδίωξή του για εξουσία. 

Άλφρεντ Άντλερ, Ανθρωπογνωσία

(Εκδόσεις Μπουκουμάνη, 1971, σ. 38, 61-66)