Το μοντέλο του Freud για τα όνειρα

Ο Freud ξεκίνησε με δύο θεμελιώδη ερωτήματα: Ποια είναι η λειτουργία του ονείρου -δηλαδή γιατί ονειρευόμαστε γενικώς- και πώς εξηγείται το παράδοξο των ονείρων, δηλαδή ο αλλόκοτος χαρακτήρας τους. Όπως θα δούμε, οι απαντήσεις του και στα δύο αυτά ερωτήματα είναι, υπό το φως των γνώσεων που αποκτήσαμε στο μεταξύ, εν μέρει λανθασμένες. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί εδώ ότι επιχείρησε να συνδέσει τα όνειρα με τις διαταραχές της ψυχικής λειτουργίας: «Στόχος μου είναι να χρησιμοποιήσω τη γνώση μου από την παρούσα κατανόηση της λειτουργίας του ονείρου ως πρώτο βήμα προς την κατεύθυνση της επίλυσης του δυσκολότερου προβλήματος που είναι η ψυχολογία των νευρώσεων».

Όταν τη νύχτα της 24ης Ιουλίου 1895 ο Freud ονειρεύτηκε το πασίγνωστο όνειρο «δείγμα», δηλαδή το όνειρο της Ίρμα, η αυτοανάλυσή του τον είχε οδηγήσει στην πεποίθηση ότι είχε λύσει το πρόβλημα το σχετικό με το σκοπό του ονείρου -είχε εκπληρώσει το όνειρό του- «το όνειρο αποτελεί εκπλήρωση μιας επιθυμίας».

Παράδειγμα: το όνειρο «δείγμα» του Freud.

Η «Ίρμα» ήταν ασθενής του Freud για την υγεία της οποίας ανησυχούσε. Την ημέρα που προηγήθηκε του ονείρου, είχε συναντήσει ένα συνάδελφό του, τον «Ότο» (δρα Oscar Rie), ο οποίος την είχε δει πρόσφατα. Ο Freud τον ρώτησε πώς τα πήγαινε η Ίρμα, «καλύτερα, αλλά όχι τελείως καλά» ήταν η απάντηση. Στο όνειρο, ο Freud τη συναντά σε ένα πάρτι. Αντιλαμβάνεται ότι εκείνη δεν είναι καλά και ανησυχεί μήπως του έχει διαφύγει η ύπαρξη κάποιας οργανικής νόσου. Στη συνέχεια την εξετάζουν, ο Freud μαζί με άλλους τρεις γιατρούς. Εκείνη ανοίγει το στόμα της και οι γιατροί διαπιστώνουν ότι μεγάλες λευκές κηλίδες καλύπτουν τα ρινικά οστά. Ο Freud τότε επιβεβαιώνεται ότι όντως εκείνη δεν είναι καλά και ότι αυτό μπορεί να οφείλεται σε μια ένεση «τριμεθυλαμίνης» με μολυσμένη σύριγγα που της χορήγησε ο Ότο. Βλέπει το χημικό τύπο της τριμεθυλαμίνης τυπωμένο με σκούρα γράμματα. Στην ανάλυση του ονείρου ο Freud συνδέει αυτό το γεγονός με τις σεξουαλικές θεωρίες του Fliess, που επίσης υποστήριζε ότι υπάρχει σχέση μεταξύ μύτης και γεννητικών οργάνων και ο οποίος είχε όντως χειρουργήσει την Ίρμα στη μύτη.

Όταν κανείς απελευθερωθεί από τους περιορισμούς της πραγματικότητας, οπότε λειτουργεί βάσει της αρχής της ευχαρίστησης και με αφορμή όσα απασχολούν τη σκέψη του τη στιγμή εκείνη, δηλαδή τα κατάλοιπα της ημέρας, τότε ενεργοποιούνται τα βαθύτερα συναισθήματα και οι επιθυμίες του. Ενοχοποιώντας τους φίλους και συναδέλφους του, το όνειρο της Ίρμα απάλλαξε τον Freud από την ευθύνη για την επιδείνωση της κατάστασής της, για την οποία ένιωθε βαθιά ένοχος. Όμως οι επιθυμίες αυτές, που συχνά αποτελούν έκφραση της πρώιμης σεξουαλικότητας, μολονότι είναι περίεργο που ο Freud ούτε καν θίγει αυτές τις πλευρές -τέσσερις άνδρες να εξετάζουν μια γυναικεία «κοιλότητα», μάλιστα ο ένας από αυτούς ήταν ένας «φαντασμένος παλιανθρωπάκος» (Erikson, 1954)- είναι ενοχλητικές για το συνειδητό μέρος του ψυχισμού, το οποίο έχει επίγνωση των περιορισμών και των απαγορεύσεων της πραγματικότητας, επειδή, αν και χαλαρωμένο στη διάρκεια του ύπνου, δεν αδρανεί τελείως. Οι ενοχλητικές επιθυμίες απειλούν τη συνείδηση που κοιμάται ειρηνικά και δεν επιθυμεί τίποτε άλλο παρά να την αφήσουν στην ησυχία της. Για το λόγο αυτό, οι επιθυμίες μεταμφιέζονται έξυπνα σε μια συμβιβαστική λύση που εξασφαλίζεται από τη διεργασία του ονείρου: κατ’ αυτόν τον τρόπο τροποποιημένες, απαλλάσσονται από την ενέργεια που περιέχουν, η συναισθηματική τους επένδυση εκφορτίζεται, χωρίς παράλληλα να διαταραχθεί ο ύπνος. Επομένως «το όνειρο είναι φρουρός του ύπνου». Όπως συμβαίνει στην περίπτωση ενός μυστικού κώδικα σε περίοδο πολέμου, το κρυφό μήνυμα περνά λαθραία από τις γραμμές του εχθρού (τη λογοκρισία), χωρίς να υποκινήσει υποψίες το φανερό του περιεχόμενο. Το αλλόκοτο των ονείρων είναι συνέπεια αυτού του μπερδέματος του αρχικού ή λανθάνοντος περιεχομένου του ονείρου.

Η ερμηνεία των ονείρων, που αποτελεί βασικό ψυχαναλυτικό εργαλείο, έχει τη σημασία της αντιστροφής αυτής της διαδικασίας μεταμφίεσης, δηλαδή της ανατροπής της διεργασίας του ονείρου, ώστε να αποκαλυφθεί η αρχική επιθυμία που βρίσκεται από κάτω, όπως ακριβώς για το υστερικό άτομο απαιτείται να αποκαλυφθεί η λανθάνουσα παρόρμηση που κρύβεται κάτω από το σύμπτωμα, ώστε να μπορέσει το άτομο να ιδιοποιηθεί την επιθυμία του και να μη βρίσκεται πλέον στο έλεος της. Για να είναι σε θέση να ερμηνεύει τα όνειρα, ο αναλυτής χρειάζεται να κατανοήσει πρώτα τους μηχανισμούς της διεργασίας του ονείρου, οι οποίοι μετατρέπουν «τις σκέψεις που πρωτύτερα ήταν δομημένες με λογική σειρά» (Freud, 1900) στις περίεργες και αντιφατικές εικόνες του ονείρου. Η ανάλυση των ονείρων, όπως τη συνέλαβε ο Freud, αποτελεί το θρίαμβο του λογικού επί του παραλόγου.

Ο Freud μελέτησε αρκετούς μηχανισμούς με τους οποίους, κατά την άποψή του, οι αρχικές σκέψεις του ονείρου τροποποιούνται καθ’ οδόν από την ασυνείδητη στην έκδηλη μορφή του ονείρου, την οποία μπορεί κανείς να διηγηθεί. Κατά τη συμπύκνωση, διαφορετικά στοιχεία συνδυάζονται ή συγχωνεύονται σε μία μόνο απεικόνιση, με αποτέλεσμα η εξήγηση ή το ξετύλιγμα αυτής της απεικόνισης να είναι πάντα πιο εκτεταμένα και περίπλοκα από το ίδιο το όνειρο. Στο σημείο αυτό θα παραθέσουμε ένα ασυνήθιστο αλλά διασκεδαστικό παράδειγμα: ο Rycroft (1979b) αναφέρει την περίπτωση κάποιου με το όνομα Έρνεστ, του οποίου το όνειρο αποτελούνταν από μία μόνο λέξη: Frank (η λέξη μπορεί να είναι κύριο όνομα, αλλά σημαίνει και ειλικρινής, έντιμος). Ο άνθρωπος αυτός είχε μπει στον πειρασμό να κάνει μια οικονομική ατασθαλία και έπρεπε να υπενθυμίζει συνεχώς στον εαυτό του πόσο σημαντικό ήταν να είναι έντιμος.

Παράδειγμα: λογοπαίγνια και συγχωνεύσεις σημασιών.

Ένα άλλο παράδειγμα συμπύκνωσης παρατηρείται στο όνειρο ενός πολύ φιλόδοξου και ναρκισσιστικού άνδρα, του οποίου η μητέρα υπήρξε συγχρόνως αποπλανητική και απρόσιτη. Ονειρεύτηκε λοιπόν ότι είχε συναντήσει στο τρένο ένα φίλο του που δεν τον είχε δει για μεγάλο διάστημα. Όταν τον ρώτησε τι έκανε εκείνο τον καιρό, ο φίλος απάντησε ότι εμφανιζόταν σε ένα πρόγραμμα της τηλεόρασης που είχε τον τίτλο «Knockers»[1]. Ο «φίλος» αποτελούσε συμπύκνωση της εικόνας δύο επιτυχημένων συναδέλφων του ασθενούς που εκείνος φανταζόταν ότι γνώριζαν πολλές γυναίκες και ήταν άνθρωποι περιωπής, σε αντίθεση με τον ίδιο που, λόγω της αστάθειας των επαγγελματικών του δραστηριοτήτων, τα στερούνταν όλα αυτά. Η συμπυκνωμένη διττή σημασία της λέξης «knockers» περιείχε τη φθονερή του επιθυμία να γίνει διάσημος και επιτυχημένος, αλλά και την υποτιμητική χρησιμοποίηση της λέξης, για να δηλώσει τα γυναικεία στήθη, που εκείνος με τόσο φθόνο φανταζόταν ότι απολάμβαναν οι συνάδελφοί του.

Η μετάθεση μοιάζει με τις κινήσεις του ταχυδακτυλουργού: η προσοχή του λογοκριτή αποσπάται λόγω μετάθεσης του σημείου στο οποίο δίνεται έμφαση, με αποτέλεσμα αυτό που είναι σημαντικό στο όνειρο να εμφανίζεται στο έκδηλο περιεχόμενό του ως ασήμαντο, και το αντίστροφο. Ας δώσουμε ένα παράδειγμα: ένας νέος άνδρας, στον οποίο προκαλούσε άγχος το θέμα της ολοκλήρωσης των σεξουαλικών του σχέσεων με τη φίλη του, αρχικά παραξενεύτηκε με ένα όνειρό του, στο οποίο κολυμπούσε πρόσθιο σε βαθιά νερά, ώσπου ξαφνικά συνειδητοποίησε ότι το όνειρο υπαινισσόταν το φόβο του να προχωρήσει από τα προκαταρκτικά στη σεξουαλική διείσδυση.

Μια βασική έννοια που χρησιμοποιεί ο Freud για την ανάπτυξη της σημασίας των ονείρων είναι η έννοια των συνειρμών, δηλαδή της σύνδεσης των σκέψεων μεταξύ τους. Ο ελεύθερος συνειρμός αποτελεί τη βάση στην τεχνική της ανάλυσης των ονείρων, κατά την οποία ο δημιουργός του ονείρου διερευνά τις αντιδράσεις του απέναντι σε στοιχεία του ονείρου, ακολουθώντας το θεμελιώδη κανόνα σύμφωνα με τον οποίο καμία ανάμνηση ή σκέψη δεν απορρίπτεται, όσο ασήμαντη, δυσάρεστη ή άσχετη κι αν φαίνεται. Μέσω των ελεύθερων συνειρμών το άτομο αποκτά πρόσβαση στις σκέψεις του ονείρου, οι οποίες, «υπό την πίεση της διεργασίας του ονείρου... έχουν διασπαστεί σε θραύσματα και συμπιεστεί μεταξύ τους - με αποτέλεσμα να μοιάζουν με σωρούς από επιπλέοντα κομμάτια πάγου» (Freud, 1900). Κατά τη διαδικασία αυτής της μεταξύ τους συμπίεσης ή συμπύκνωσης, οι λογικοί σύνδεσμοι μεταξύ των σκέψεων -που γλωσσικά έχουν τη μορφή συνδέσμων, όπως είναι το «επειδή», το «αν» και το «καθώς»- απαλείφονται και οι σκέψεις παρουσιάζονται περισσότερο σε εικόνες παρά σε λεκτική μορφή. Τις διαδικασίες αυτές ο Freud αποκαλεί αναπαράσταση ή δραματοποίηση.

Στη δεύτερη, καθώς και στις μεταγενέστερες εκδόσεις της Ερμηνευτικής των ονείρων, επηρεασμένος από το μαθητή του Stekel (τον οποίο στη συνέχεια αποκήρυξε), ο Freud πραγματεύεται το συμβολισμό στα όνειρα. Το «φροϋδικό σύμβολο» στα όνειρα είναι σήμερα κλισέ, ωστόσο ο Freud υποστήριζε ότι τα θεμελιώδη βιολογικά φαινόμενα, όπως είναι η γέννηση, ο θάνατος, η γονεϊκή ιδιότητα, η σχέση με τα αδέρφια και η σεξουαλικότητα, αναπαρίστανται στα όνειρα με σύμβολα που συνήθως έχουν οικουμενικό χαρακτήρα και αντικατοπτρίζουν την αρχαϊκή ψυχική κληρονομιά του ανθρώπου. Η άποψη αυτή αναπτύχθηκε μεταγενέστερα σε μεγάλο βαθμό από τον Jung στη θεωρητική του σύλληψη των «αρχετύπων». Αυτή η άποψη για τα σύμβολα σε ένα βαθμό έρχεται σε αντίθεση, τόσο με την επικριτική στάση του Freud απέναντι στην προσέγγιση τύπου «ονειροκρίτη» για την ερμηνεία των ονείρων, όσο και με την επιμονή με την οποία υποστήριζε το προσωπικό νόημα των στοιχείων του ονείρου, τα οποία διαφωτίζονται κυρίως μέσω των ελεύθερων συνειρμών. Ιδού ένα παράδειγμα: μια γυναίκα, που είχε πρόσφατα αποβάλει, ονειρεύτηκε ένα μικρό μόσχευμα από ένα φυτό που ξεριζώθηκε και μαράθηκε. Εδώ το φαινόμενο της μετάθεσης αποτελεί ειδική περίπτωση του γενικότερου φαινομένου του συμβολισμού. Θα ακολουθήσει άλλο ένα παράδειγμα ονείρου που δείχνει ότι πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί στις εύκολες αναγνώσεις των συμβόλων στα όνειρα.

Παράδειγμα: το φροϋδικό ψάρι.

Μια γυναίκα ονειρεύτηκε ότι κρατούσε ένα μεγάλο ψάρι που σπαρταρούσε τρομαγμένο στα χέρια της. «Ψάρι», σχολίασε, «αυτό είναι φροϋδικό σύμβολο - πρέπει να συμβολίζει το πέος». Όταν όμως ο αναλυτής της ζήτησε να μιλήσει για τους συνειρμούς της, εκείνη θυμήθηκε ότι η μητέρα της ανήκε στο ζώδιο των Ιχθύων και πίστευε φανατικά στην αστρολογία. Έτσι, με αφορμή το όνειρο, συζητήθηκε το ότι η μητέρα της δεν ενέκρινε το γεγονός ότι εκείνη έκανε ανάλυση.

Η τελική φάση της διεργασίας του ονείρου αποκαλείται από τον Freud δευτερογενής επεξεργασία ή δευτερογενής αναθεώρηση. Ο όρος αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο το άτομο, στην προσπάθεια του να θυμηθεί και να διηγηθεί το όνειρο, αυτομάτως ανασυντάσσει και αποκαθαίρει το κείμενο, για να του προσδώσει μεγαλύτερη συνοχή και ευκρίνεια νοημάτων. Με τη δυσπιστία που τον χαρακτήριζε απέναντι στο έκδηλο περιεχόμενο του ονείρου, ο Freud θεωρούσε ότι αυτή η διαδικασία συσκοτίζει ακόμα περισσότερο το αληθινό νόημα του ονείρου. Παρατήρησε επίσης ότι αν ζητήσουμε από το άτομο να επαναλάβει το όνειρό του, τότε εμφανίζονται στοιχεία που είχαν παραλειφθεί κατά την πρώτη διήγηση, τα οποία συχνά είναι πολύ σημαντικά. Λόγου χάρη, μια ασθενής της οποίας η μητέρα εμφάνισε επιλόχεια κατάθλιψη έπειτα από τη γέννηση ενός νεκρού παιδιού, όταν η ίδια ήταν τριών ετών, θυμήθηκε κατά τη δεύτερη αφήγηση του ονείρου της τα εξής: «Ήμουν μέσα σε ένα μεγάλο σπίτι, άδειο και με ατμόσφαιρα μάλλον πένθιμη... Α, μόλις το θυμήθηκα, θαρρώ πως ήταν και η μητέρα μου εκεί που έκλαιγε και έπειτα απομακρύνθηκε από κοντά μου».

Μολονότι ο Freud παρέμεινε πιστός στις αρχικές του θεωρήσεις, όσον αφορά στα όνειρα -και στη δεκαετία του 1930 παραπονιόταν για τη σχετική αμέλεια που είχε επιδείξει απέναντι τους η νέα γενιά των αναλυτών (Freud, 1932)- παραδέχτηκε τελικά ότι υπάρχει μια σημαντική εξαίρεση στην υπόθεσή του για το στοιχείο της εκπλήρωσης επιθυμιών στα όνειρα. Η εξαίρεση αυτή αναφέρεται στο φαινόμενο των μετατραυματικών ονείρων, στα οποία ο πάσχων ονειρεύεται κατ’ επανάληψη ένα απροκάλυπτα οδυνηρό ή τρομακτικό γεγονός. Αυτό το φαινόμενο το απέδιδε στην προσπάθεια του πάσχοντος να κυριαρχήσει πάνω στα ψυχικά ερεθίσματα που απειλούν να κατακλύσουν τον οργανισμό του (Freud, 1920) ώστε, κατά την ορολογία του Bion, να κατορθώσει να περιέχει αυτό που είναι αδύνατον να περιεχθεί (Garland, 1991). Και στην περίπτωση αυτή, θεωρούνταν ότι το όνειρο εξυπηρετεί ένα σκοπό: να «δεσμεύσει» την ψυχική ενέργεια που αποτελεί πρόδρομο των φυσιολογικών διαδικασιών απώθησης και εκφόρτισης μέσω του ονείρου. Ο Anzieu (1989· Flanders, 1993) υποστηρίζει ότι, αντί να θεωρηθεί αυτή η περίπτωση εξαίρεση του κανόνα ότι το όνειρο αποσκοπεί στην εκπλήρωση επιθυμιών, για όλα τα όνειρα μπορούμε να δεχτούμε ότι βασίζονται στα μικροτραύματα που αποτελούν τα κατάλοιπα της ημέρας και απαιτούν ψυχική επεξεργασία.

Άντονυ Μπέιτμαν, Τζέρεμυ Χολμς: Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση

(Εκδόσεις Καστανιώτη, 2001, σ. 236-244 )

---

[1] Knocker: η λέξη στο πλαίσιο του ονείρου έχει διττή σημασία. Εδώ σημαίνει: α) τον επιτυχημένο και φαντασμένο συγχρόνους, β) στον πληθυντικό Knockers σημαίνει, εκτός των άλλων, και γυναικείο στήθος.