Οι πρόδρομοι της ανάπτυξης της ψυχανάλυσης

Ο Leibniz (1646-1716), με τη μοναδολογία του, έδειξε ότι, ανάλογα με τον αριθμό των μονάδων που περιλαμβάνονταν, τα επίπεδα της συνείδησης μπορούσαν να ποικίλλουν από καθαρή αντίληψη (πρόσληψη) έως εμπειρίες των οποίων δεν έχουμε επίγνωση. 

Ο Goethe (1749-1832) ήταν ένας από τους αγαπημένους συγγραφείς του Freud και το κύριο θέμα της ψυχανάλυσης ήταν σίγουρα συμβατό με την περιγραφή του Goethe για την ανθρώπινη ύπαρξη, η οποία συνίσταται σε μια αέναη διαπάλη μεταξύ αλληλοσυγκρουόμενων συναισθημάτων και τάσεων.

Ο Herbart (1776-1841) εισηγήθηκε ότι υπάρχει ένας ουδός (κατώφλι συνείδησης) υπεράνω του οποίου μια ιδέα είναι συνειδητή και υποκάτω του οποίου είναι ασυνείδητη. Επίσης, προϋπόθεσε αξιωματικά ένα συγκρουσιακό μοντέλο του νου, επειδή μόνο ιδέες συμβατές μεταξύ τους μπορούσαν να εκδηλωθούν στη συνείδηση. Αν εκδηλωθούν δύο ασύμβατες ιδέες στη συνείδηση, η μια απ’ αυτές εξαναγκάζεται να διέλθει κάτω από τον ουδό και να εισέλθει στο ασυνείδητο. Ο Herbart χρησιμοποίησε τον όρο, απώθηση για να υποδηλώσει την ανασταλτική δύναμη που συγκρατεί μια ασύμβατη ιδέα στο ασυνείδητο. Σε ότι αφορά την έννοια του ασυνείδητου, ο Boring επισήμανε: «Ο Leibniz προοιωνίσθηκε την όλη θεωρία του ασυνειδήτου, αλλά πρακτικά τον έθεσε σε κίνηση ο Herbart» (1950, σ. 257).

Ο Schopenhauer (1788-1860) πίστευε ότι οι άνθρωποι άγονται περισσότερο από ανορθολογικές επιθυμίες παρά από τη λογική. Επειδή τα ένστικτα καθορίζουν τη συμπεριφορά, οι άνθρωποι μετεωρίζονται συνεχώς μεταξύ μιας κατάστασης ανάγκης και μιας κατάστασης ικανοποίησης. Ο Schopenhauer προηγήθηκε του Freud ως προς την έννοια της μετουσίωσης όταν υπεστήριξε ότι μπορούμε να επιτύχουμε κάποια ανακούφιση ή διαφυγή από τις ανορθολογικές δυνάμεις εντός μας εντρυφώντας στη μουσική, την ποίηση ή τη ζωγραφική. Μπορεί επίσης κάποιος να προσπαθήσει να εξουδετερώσει αυτές τις ανορθολογικές δυνάμεις, ιδιαίτερα τη σεξουαλική ενόρμηση, διάγοντας ασκητικό βίο. Επιπλέον ο Schopenhauer έκανε λόγο για την απώθηση ανεπιθύμητων σκέψεων στο ασυνείδητο και για την αντίσταση που συναντά κανείς όταν προσπαθεί να αναγνωρίσει απωθημένες ιδέες. Αν και ο Freud απέδιδε στον Schopenhauer την τιμή ότι υπήρξε ο πρώτος που ανακάλυψε τις διαδικασίες της μετουσίωσης, της απώθησης και της αντίστασης, ισχυριζόταν επίσης ότι ο ίδιος είχε ανακαλύψει τις ίδιες διαδικασίες ανεξάρτητα.

Ο Nietzsche (1844-1900) –και αργότερα ο Freud- θεωρούσε τους ανθρώπους ως εμπλεκομένους σε μια ατέρμονη πάλη μεταξύ  των ανορθολογικών (διονυσιακών) και των ορθολογικών (απολλώνιων) τάσεων. Σύμφωνα με τον Nietzsche, εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο να δημιουργήσει ένα μοναδικό μείγμα αυτών των τάσεων εντός της προσωπικότητας του, έστω κι αν, κάνοντας το, παραβιάζει τη συμβατική ηθική.

Όπως και ο Herbart, ο Fechner (1801-1887) χρησιμοποίησε την έννοια του ουδού στο έργο του. Πιο σημαντικό για τον Freud, όμως, ήταν ότι ο Fechner παρομοίαζε το νου με ένα παγόβουνο, όπου η συνείδηση κατελάμβανε το μικρότερο μέρος (περίπου το 1/10), ή την κορυφή του παγόβουνου, και το ασυνείδητο ήταν όλο το υπόλοιπο. Πέραν του ότι δανείστηκε την αναλογία του παγόβουνου για το νου από τον Fechner, ο Freud τον ακολούθησε επίσης στην προσπάθειά του να εφαρμόσει την πρόσφατα ανακαλυφθείσα αρχή της διατήρησης της ενέργειας στους ζωντανούς οργανισμούς. […]

Δείχνοντας τη συνάφεια μεταξύ ανθρώπων και άλλων ζώων, ο Darwin (1809-1882) ενίσχυσε την πεποίθηση του  Freud ότι οι άνθρωποι, όπως και τα ζώα, παρωθούνται από τα ένστικτα μάλλον παρά από τη λογική. Σύμφωνα με τον Freud τα ισχυρά ζωώδη ένστικτα μας, όπως τα ένστικτα μας για σεξουαλική δραστηριότητα και για επιθετικότητα, είναι οι κινητήριες δυνάμεις της προσωπικότητας και αυτά τα ένστικτα είναι που πρέπει, εν μέρει τουλάχιστον, να ανασταλούν προκειμένου να υπάρξει ο πολιτισμός. […] Η άποψη του Freud περί εξέλιξης συνδύαζε αρχές τόσο του Darwin όσο και του Lamarck.  

Εκπροσωπώντας τη θετικιστική προσέγγιση στην ιατρική και την ψυχολογία,  ο Helmholtz (1821-1894) δεν ανεχόταν κανενός είδους μεταφυσική εικοτολογία κατά τη μελέτη ζωντανών οργανισμών συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπινων. Η προσέγγισή του, που διαπότισε το μεγαλύτερο μέρος της ιατρικής και της φυσιολογίας της εποχής του, είχε αρχικά βαθιά επίδραση στον Freud. Ωστόσο, ο Freud εγκατέλειψε σύντομα τον υλισμό του Helmholtz και εστράφη από ένα ιατρικό (βιολογικό) μοντέλο σε ένα εξαιρετικά υποθετικό ψυχολογικό μοντέλο προκειμένου να εξηγήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά […] Αξιοποιώντας την ιδέα του Helmholtz περί διατήρησης της ενέργειας και εφαρμόζοντας τη στο νου, ο Freud υπέθεσε ότι μόνο ένα ορισμένο ποσό ψυχικής ενέργειας είναι διαθέσιμο ανά πάσα δεδομένη στιγμή και ότι θα μπορούσε να κατανεμηθεί με διάφορους τρόπους. Ο τρόπος κατανομής στο νου αυτής της πεπερασμένης ποσότητας ενέργειας είναι υπεύθυνος για κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά και σκέψη.

Ο Brentano (1838-1917) ήταν ένας από τους δασκάλους του Freud στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. […] Δίδασκε ότι οι παρωθητικοί παράγοντες είναι εξαιρετικά σημαντικοί για τον προσδιορισμό της ροής της σκέψης και ότι υπάρχουν μείζονες διαφορές αντικειμενικής και υποκειμενικής πραγματικότητας. Αυτή η διάκριση επρόκειτο να παίξει ζωτικό ρόλο στη θεωρία του Freud. […]   

Ο Karl Eduard von Hartmann (1842-1906) συνέγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Φιλοσοφία του ασυνειδήτου (1869) […] Ο Hartmann είχε επηρεασθεί έντονα τόσο από τη φιλοσοφία του Schopenhauer όσο και από τον εβραϊκό μυστικισμό. Γι’ αυτόν υπήρχαν τρεις τύποι απουσίας συνείδησης: διαδικασίες που διέπουν όλα τα φυσικά φαινόμενα στο σύμπαν· το βιολογικό ασυνείδητο, που κατευθύνει τις σωματικές διαδικασίες· και το ψυχολογικό ασυνείδητο, που είναι η πηγή κάθε συμπεριφοράς […]

Είναι προφανές, λοιπόν, ότι η ιδέα ενός ενεργού, δυναμικού νου με ένα ισχυρό ασυνείδητο συστατικό στοιχείο αποτελούσε σε μεγάλο βαθμό μέρος της φιλοσοφικής κληρονομιάς του Freud. Όπως θα δούμε, άλλες πλευρές της θεωρίας του –όπως η βρεφονηπιακή σεξουαλικότητα, η έμφαση στα ψυχολογικά αίτια της ψυχικής ασθένειας, τα ψυχοσεξουαλικά στάδια της ανάπτυξης, ακόμα και η ανάλυση των ονείρων- δεν αποτελούσαν καινοφανείς πρωτοτυπίες του ιδίου. Το επίτευγμα του Freud ήταν η σύνθεση όλων αυτών των στοιχείων σε μια περιεκτική θεωρία προσωπικότητας […]

B. R. Hergenhahn, Εισαγωγή στην Ιστορία της Ψυχολογίας

(Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ. 572-575)