Freud: Ασυνείδητο - Υποσυνείδητο - Συνειδητό

Την ψυχαναλυτική του θεωρία ο Freud στήριξε στις προσωπικές του κυρίως εμπειρίες. Από τις παθολογικές περιπτώσεις που αντιμετώπισε, ως θεράπων ψυχίατρος, παρατήρησε ότι οι κύριες συναισθηματικές καταστάσεις, που ανέφεραν οι ασθενείς και που προκαλούσαν τις νευρώσεις, είχαν σχέση με σεξουαλικές δυσκολίες και συγκρούσεις που ανάγονταν στα πρώτα παιδικά χρόνια. Διαπίστωσε επίσης ότι, από τη στιγμή που ο ασθενής συνειδητοποιούσε τη σύγκρουση που του προκαλούσε τη νεύρωση, άρχιζε η θεραπεία του. Επίσης, επειδή η ύπνωση δεν ήταν αποτελεσματική με όλα τα άτομα, ο Freud άρχισε να εφαρμόζει τον ελεύθερο συνειρμό.

Εξάλλου, η οικογενειακή ζωή του Freud ήταν περίπλοκη και επέδρασε αποφασιστικά στη διαμόρφωση της επιστημονικής του σκέψης. Ο πατέρας του νυμφεύθηκε για δεύτερη φορά, σε ηλικία 41 ετών, μια νεαρή γυναίκα 21 ετών, τη μέλλουσα μητέρα του Freud. Όταν γεννήθηκε ο  Freud, ο πατέρας του ήταν ήδη παππούς από τον πρώτο του γιο. Ο δεύτερος ετεροθαλής αδελφός του Freud, ο Φίλιππος, ήταν συνομήλικος με τη μητέρα του. Στη σκέψη του Freud «υπεύθυνος» για τη δεύτερη εγκυμοσύνη της μητέρας του, από την οποία γεννήθηκε ο μικρότερος του αδελφός Ιούλιος, ήταν ο Φίλιππος. Ο Ιούλιος έζησε μόνο 8 μήνες. Ο Freud, κυριευμένος από παιδική ζήλεια προς την αδελφή του Άννα, ένιωθε ένοχος στη σκέψη ότι είχε θελήσει το θάνατο του αδελφού του. Προς τον πατέρα του ένιωθε φόβο που κατέληξε σε αποστροφή, ενώ προς τη μητέρα του είχε σε όλη τη ζωή ιδιαίτερη προσκόλληση. Ο βιογράφος του Freud, Ernest Jones, παρατηρεί ότι: «Ο Freud από μικρό παιδί ζυμώθηκε με τα μεγάλα προβλήματα της ζωής: τη γέννηση, τον έρωτα και το θάνατο».

Μια από τις βασικές έννοιες που εισήγαγε ο Freud με την ψυχαναλυτική του θεωρία είναι το ασυνείδητο. Ο Freud υποστηρίζει ότι στην ανθρώπινη προσωπικότητα συμβαίνει ό,τι και με ένα παγόβουνο: μόνο ένα μικρό του μέρος είναι εμφανές και ορατό, ενώ το υπόλοιπο, το μεγαλύτερο, παραμένει καλυμμένο και απόκρυφο. Υποστηρίζει ότι υπάρχουν στην προσωπικότητά μας διάφορες πλευρές (επιθυμίες, ικανότητες, ηθικοί κανόνες), οι οποίες, ενώ εμείς ουδέποτε τις γνωρίσαμε, ουδέποτε τις συνειδητοποιήσαμε, εντούτοις έχουν σημαντικές επιδράσεις στη συμπεριφορά μας∙ διακυβερνούν ουσιαστικά την ψυχική μας ζωή.

Ειδικότερα, ο Freud διακρίνει τριών ειδών ψυχολογικές διαδικασίες και δραστηριότητες (βλέπε σχήμα):

α) Τις συνειδητές, οι οποίες αναφέρονται στην άμεση εμπειρία, ό,τι δηλαδή προσλαμβάνει και αντιλαμβάνεται το άτομο σε κάθε δεδομένη στιγμή

β) τις υποσυνείδητες, οι οποίες περιλαμβάνουν όλα τα γεγονότα - σκέψεις, ιδέες, αναμνήσεις - που είναι εκτός της άμεσης επίγνωσης του ατόμου, αλλά είναι άμεσα διαθέσιμα- και

γ) τις ασυνείδητες, οι οποίες είναι η απέραντη τράπεζα των παιδικών μας και τρεχουσών εμπειριών, αναμνήσεων, φόβων, ελπίδων, επιθυμιών, ορέξεων, σκέψεων και ορμών, για τις οποίες όμως δεν έχουμε καμιά σαφή επίγνωση. Ο Freud μάλιστα πίστευε ότι οι ασυνείδητες διαδικασίες και δραστηριότητες παρέμεναν εκτός της επίγνωσης του ατόμου μέσω μιας διαδικασίας λογοκρισίας. Η λογοκριτική αυτή διαδικασία προστατεύει το άτομο από την απειλή απαράδεκτων επιθυμιών και παρορμήσεων.

Οι συνειδητές διαδικασίες είναι μικρό μέρος της ψυχικής ζωής, ενώ το μεγαλύτερο μέρος καταλαμβάνουν οι ασυνείδητες διαδικασίες. Τις ασυνείδητες διαδικασίες μπορούμε να τις γνωρίσουμε μόνο εμμέσως, μέσω των παραδρομών της γλώσσας, των απροσδόκητων κενών στη μνήμη, των συμβολικών γεγονότων στα όνειρα και του ελεύθερου συνειρμού.

Ιωάν. Ν. Παρασκευόπουλος, Κλινική Ψυχολογία

(Ιδιωτική έκδοση, 1988, σ. 42-44)