Η Σωκρατική μέθοδος σκέψης

Η Σωκρατική μέθοδος εξέτασης της κοινής λογικής παρατηρείται σε όλους τους πρώιμους και μέσους πλατωνικούς διαλόγους και, επειδή ακολουθεί σταθερά βήματα, μπορεί να παρουσιαστεί –δίχως να αδικείται στο ελάχιστο- με ύφος που θυμίζει βιβλίο μαγειρικής ή εγχειρίδιο, και να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε πεποίθηση ζητείται από κάποιον να αποδεχτεί ή εναντίον της οποίας αισθάνεται να επαναστατήσει. 

Σύμφωνα με τη μέθοδο, η ορθότητα μιας δήλωσης δεν μπορεί να καθοριστεί από το αν την ασπάζεται η πλειοψηφία ή αν την ακολουθούσαν για μεγάλο διάστημα σημαντικοί άνθρωποι. Ορθή δήλωση είναι εκείνη που δεν μπορεί να αντικρουστεί λογικά. Μια δήλωση είναι αληθινή αν δεν μπορεί να διαψευσθεί. Αν μπορεί, όσοι και αν την πιστεύουν, όσο σπουδαίοι και αν είναι, δεν γίνεται παρά να είναι λανθασμένη και άρα έχουμε δίκιο να την αμφισβητήσουμε:

1. Εντοπίστε μια δήλωση που περιγράφεται με αυτοπεποίθηση ως κοινά αποδεκτή.

Ανδρεία σημαίνει να μην υποχωρείς στη μάχη. (Πλάτων, Λάχης, 191c)

Το να είσαι ενάρετος απαιτεί χρήματα. (Πλάτων, Μένων, 78c-79a)

2. Φανταστείτε προς στιγμή παρά την αυτοπεποίθηση του ανθρώπου που τη διατυπώνει, ότι η δήλωση είναι λανθασμένη. Αναζητείστε περιπτώσεις ή καταστάσεις όπου η δήλωση δεν ισχύει.

Θα μπορούσε κάποιος να είναι ανδρείος κι ωστόσο να υποχωρήσει σε μια μάχη;

Θα μπορούσε κάποιος να παραμείνει στη θέση του σε μια μάχη κι όμως να μην είναι ανδρείος;

Θα μπορούσε κάποιος να έχει χρήματα και να μην είναι ενάρετος;

Θα μπορούσε κάποιος να μην έχει καθόλου χρήματα κι όμως να είναι ενάρετος;

3. Αν βρεθεί μια εξαίρεση, ο ορισμός δεν μπορεί παρά να είναι λανθασμένος ή τουλάχιστον ανακριβής.

Είναι δυνατόν να είσαι ανδρείος και να υποχωρείς.

Είναι δυνατόν να παραμένεις στη θέση σου σε μια μάχη κι όμως να μην είσαι ανδρείος.

Είναι δυνατόν να έχεις χρήματα και να είσαι ανέντιμος.

Είναι δυνατόν να είσαι φτωχός και ενάρετος.

4. Η αρχική δήλωση πρέπει να διατυπωθεί διαφορετικά ώστε να συμπεριλάβει την εξαίρεση.

Η ανδρεία συμπεριφορά μπορεί να περιλαμβάνει εξίσου την υποχώρηση όσο και την προέλαση σε μια μάχη.

Όσοι έχουν χρήματα μπορούν να χαρακτηριστούν ενάρετοι μόνο αν τα έχουν αποκτήσει με ενάρετους τρόπους, και κάποιοι άνθρωποι χωρίς χρήματα μπορούν να είναι ενάρετοι όταν έχουν βιώσει καταστάσεις όπου ήταν αδύνατο να είσαι ενάρετος και να αποκτήσεις χρήματα.

5. Αν στη συνέχεια βρει κάποιος εξαιρέσεις στις βελτιωμένες δηλώσεις, η διαδικασία πρέπει να επαναληφθεί. Η αλήθεια, στην περίπτωση που ένας άνθρωπος είναι ικανός να φτάσει σε αυτόν, βρίσκεται σε μια δήλωση που φαντάζει αδύνατο να διαψευσθεί. Μόνο ανακαλύπτοντας τι δεν είναι κάτι, προσεγγίζει κανείς στο να κατανοήσει τι είναι.

6. Το προϊόν της λογικής σκέψης είναι ανώτερο του προϊόντος της διαίσθησης.

Φυσικά είναι δυνατόν να καταλήξουμε στην αλήθεια χωρίς να φιλοσοφούμε. […] Όμως διακινδυνεύουμε να μην ξέρουμε πώς να αντιδράσουμε σε όσους δεν συμφωνούν μαζί μας, εκτός και αν έχουμε ήδη αναλύσει λογικά τις όποιες αντιρρήσεις στη θέση μας. […]

Ο Σωκράτης περιέγραψε την πεποίθηση που διατυπώνεται ως σωστή δίχως την επίγνωση της λογικής απόκρισης στις όποιες εναντίον της ενστάσεις ως γνώμη και την αντιπαρέβαλε δυσμενώς με τη γνώση, που απαιτεί να κατανοούμε όχι μόνο γιατί κάτι είναι αλήθεια αλλά επίσης γιατί οι εναλλακτικές είναι λανθασμένες. Σύγκρινε τις δύο εκδοχές της αλήθειας με τα όμορφα έργα του σπουδαίου γλύπτη Δαίδαλου. Η αλήθεια ως προϊόν διαίσθησης έμοιαζε με άγαλμα τοποθετημένο σε μια βάση σε εξωτερικό χώρο, χωρίς κανένα υποστηρικτικό μέσο. Οποιαδήποτε στιγμή ένας δυνατός άνεμος μπορούσε να το γκρεμίσει. Όμως η αλήθεια που στηρίζεται στα επιχειρήματα και στην επίγνωση των αντεπιχειρημάτων ήταν σαν άγαλμα στερεωμένο στο έδαφος με σχοινιά.

Η σωκρατική μέθοδος σκέψης μας υπέδειξε έναν τρόπο να σχηματίζουμε απόψεις οι οποίες, ακόμα και όταν αντιμετωπίζουμε θυελλώδεις αντιδράσεις, μας προσφέρουν πραγματική αυτοπεποίθηση.

Αλαίν ντε Μποττόν, Η παρηγορία της φιλοσοφίας

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ, 2010, σελ. 36-40)