Η πολιτική στη Ρώμη

Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν την πόλη τους ως οικογένεια και τον ιδρυτή της Ρωμύλο ως πατέρα όλων τους. Αυτό αποτελούσε κάτι ριζικά διαφορετικό από την περίπτωση των αρχαίων Ελλήνων, για τους οποίους, η οικογένεια, στο φιλοσοφικό επίπεδο, είχε απλώς να κάνει με εκείνες τις υλικές αναγκαιότητες της ανθρώπινης φύσης τις οποίες η ελευθερία της πολιτικής υπερέβαινε. […] «Γλυκός και πρέπων είναι ο θάνατος για την πατρίδα» - έγραψε ο Ρωμαίος ποιητής Οράτιος σε έναν στίχο του για την πατρίδα, που από παλιά αντιπροσώπευε το ευγενέστερο από τα πολιτικά συναισθήματα. […]

Οι αρχαίες Ελληνικές πόλεις αποτέλεσαν ένα λαμπρό επεισόδιο της Δυτικής ιστορικής εμπειρίας, όμως η Ρώμη είχε τη σταθερότητα της μιας και μόνης πόλης, η οποία μεγάλωσε έως ότου έγινε αυτοκρατορία, από την παρακμή της οποίας γεννήθηκε μια Εκκλησία που επεδίωξε να κλείσει μέσα της όλη την οικουμένη. Ενώ οι αρχαίοι Έλληνες ήταν λαμπροί και καινοτόμοι θεωρητικοί, οι Ρωμαίοι ήταν ρεαλιστές και προσεκτικοί αγρότες – πολεμιστές, λιγότερο επιρρεπείς από τους Έλληνες στο να παρασύρονται από τις ιδέες τους. Εμείς σήμερα έχουμε κληρονομήσει τις ιδέες μας από τους αρχαίου Έλληνες και τις πρακτικές μας από τους Ρωμαίους· […] Η εμμονή των Γερμανών με τους αρχαίους Έλληνες, για παράδειγμα, υπήρξε σημαντικά μεγαλύτερη από αυτή των Βρετανών και των Γάλλων, για τους οποίους η Ρώμη αποτελούσε το λαμπρότερο θεωρητικό υπόδειγμα. Όμως όλοι οι Ευρωπαίοι έχουν ωφεληθεί από την κληρονομιά δύο ριζικά διαφορετικών λεξιλογίων σχετικά με τον πολιτικό βίο: το πολιτικό λεξιλόγιο των αρχαίων Ελλήνων – πολιτική, αστυνομία, πολιτική καθεαυτή [policy, police, politics itself] – και το πολιτικό λεξιλόγιο των αρχαίων Ρωμαίων – ευγένεια, πολίτης, πολιτισμός [civility, citizen, civilization]. Για παράδειγμα, τόσο η θεσμική αρχιτεκτονική όσο και η ορολογία της Αμερικανικής πολιτικής είναι κατ’ εξοχήν Ρωμαϊκές.

Η ρωμαϊκή ορολογία στην πραγματικότητα είναι πιο θεμελιώδης από την αρχαία ελληνική επειδή τα λατινικά ήταν η γλώσσα με την οποία κατανοείτο η πολιτική όχι μόνο κατά την περίοδο που η Ρώμη κυβερνούσε τον Δυτικό κόσμο αλλά και για χίλια χρόνια ακόμη στην Ευρώπη μέχρι την εμφάνιση του νεότερου κράτους το 16^ο αιώνα. […] Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι που ζούσαν σε αυτό που αποκαλούμε «Μεσαίωνα» (περίπου από το 400 έως το 1500 μ.Χ.) επί μακρόν διατηρούσαν την πεποίθηση ότι συνέχιζαν να ζουν εν μέσω των ερειπίων της Ρώμης. Κάποιες φορές αποπειράθηκαν μάλιστα να την αναβιώσουν. Ο Καρλομάγνος, ο βασιλιάς των Φράγκων, στέφθηκε αυτοκράτορας στη Ρώμη το 800 μ.Χ. και η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία συνεχίστηκε σε μια σκιώδη μορφή μέχρι που καταργήθηκε το 1806 από τον Ναπολέοντα που ίδρυσε τη δική του δυναστεία στη θέση της, ενώ την ίδια στιγμή γέμιζε τη Γαλλία με μνημεία ρωμαϊκής τεχνοτροπίας. Στις απαρχές της σύγχρονης περιόδου, ο Μακιαβέλι παρουσίασε τη ρωμαϊκή πολιτική ως ένα πρότυπο για την Ευρώπη στο βιβλίο του Διατριβές στα δέκα πρώτα βιβλία του Τίτου Λίβιου (1518). Πολλά μπορούν να ειπωθούν σχετικά με την άποψη του Μαρξ ότι η Γαλλική Επανάσταση ήταν μια παντομίμα που παιζόταν με ρωμαϊκό μανδύα.

Η Ρώμη που τόσο μάγευε τους Ευρωπαίους εμπεριείχε μια ποικιλία θεωρητικών μοντέλων προς διερεύνηση. Στον ύστερο Μεσαίωνα, ο Ιταλός ποιητής Δάντης μιλούσε με θαυμασμό για τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία που εξασφάλιζε ειρήνη στον κόσμο, ενώ ο Μακιαβέλι είχε γοητευτεί από τη ρωμαϊκή Δημοκρατία. Αμφότεροι έλκονταν από την ιστορία της Ρώμης στο μέτρο που εκείνη αντιπροσώπευε το αφήγημα των περιπετειών ενός λαού που θεωρούσε ότι είχε αποστολή να εκπολιτίσει τον κόσμο.

Η Ρώμη ιδρύθηκε, σύμφωνα με το μύθο, το 753 π.Χ., από τον Ρωμύλο και διοικείτο από βασιλείς μέχρι το 509 π.Χ., όταν ο Λούκιος Ταρκύνιος Σουπέρβος εκδιώχθηκε από τον Ιούνιο Βρούτο, τον επικεφαλής μιας αριστοκρατικής φατρίας που είχε εξεγερθεί σύμφωνα με το θρύλο, από το βιασμό της Λουκρητίας. […] Η ιστορία της ρωμαϊκής πολιτικής αποτελείται εν μέρει από τέτοιες πολιτειακές αντιδράσεις σε κρίσεις και εν μέρει από ηρωικά ανδραγαθήματα σε πολέμους, καθώς οι Ρωμαίοι πολέμησαν και νίκησαν πρώτα τους γείτονες τους, μετά τις ελληνικές πόλεις στη Νότια Ιταλία και πάνω απ’ όλα τους Καρχηδόνιους, εναντίον των οποίων πολέμησαν τρεις σκληρούς πολέμους πριν θριαμβεύσουν. Πριν περάσει πολύς καιρός είχαν κατακτήσει την ίδια την Ελλάδα και κυβέρνησαν ολόκληρη την ακτογραμμή της Μεσογείου μαζί με τη Δυτική Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης και της Αγγλίας και μέρους της Γερμανίας. […]

Η Ρώμη είναι το καλύτερο παράδειγμα της πολιτικής ως δραστηριότητας που διεξάγεται από ανθρώπους, οι οποίοι κατέχουν αξιώματα περιοριστικά της εξουσίας τους. Όταν οι Ρωμαίοι μιλούσαν για εξουσία χρησιμοποιούσαν δύο λέξεις προκειμένου να υπογραμμίσουν μια σημαντική διάκριση: potentia σήμαινε φυσική δύναμη, ενώ potestas σήμαινε το νομικό δικαίωμα και τη δύναμη που απέρρεαν από ένα αξίωμα. Επιπρόσθετα, όλα τα αξιώματα αποτελούσαν το imperium ή το σύνολο της διαθέσιμης ισχύος στο Ρωμαϊκό κράτος. 

Όμως αμφότερες αυτές οι μορφές ισχύος ήταν διακριτές από μια άλλη ιδέα που αποτελούσε την πιο εξέχουσα συνεισφορά των Ρωμαίων στην πολιτική: auctoritas. Ο όρος αυτός αντιπροσώπευε την ένωση της πολιτικής με τη Ρωμαϊκή θρησκεία, η οποία συμπεριλάμβανε τη λατρεία των οικογενειών, κατά συνέπεια των προγόνων. Ο όρος auctor ή πρωτουργός, σήμαινε τον ιδρυτή ή το δημιουργό κάποιου πράγματος, μιας πόλης, μιας οικογένειας, ακόμη κι ενός βιβλίου ή ιδέας.

Η πολιτική δεξαμενή της auctoritas ήταν η Γερουσία ως το σώμα που έγκειται πλησιέστερα στους προγόνους. Η auctoritas για τους Ρωμαίους αντιπροσώπευε κάτι περισσότερο από συμβουλή και κάτι λιγότερο από διαταγή και ο σεβασμός τους γι’ αυτήν ήταν η πηγή των πολιτικών τους δεξιοτήτων. Δεν συνεπαγόταν κανενός είδους πολιτικής ισχύος, όμως όσοι ήταν επιφορτισμένοι με τη διακυβέρνηση της res puplica, ή τη διευθέτηση των δημόσιων υποθέσεων δεν μπορούσαν να την αγνοήσουν ελαφρά τη καρδία.

Η Ρώμη γοήτευσε άλλους λαούς καθώς η δύναμή της επεκτεινόταν στον κόσμο. Κατά τον 2^ο αιώνα π. Χ., όταν η Ρώμη κατάκτησε τον Ελληνικό Κόσμο, ο ιστορικός Πολύβιος ανέλαβε να περιγράψει στους υπόλοιπους Έλληνες τη μορφή του νέου αυτού κυρίαρχου του κόσμου. Εθισμένος στην ελληνική ιδέα του κύκλου των πολιτευμάτων ο Πολύβιος εντόπισε την επιτυχία της Ρώμης στο γεγονός ότι κάποιος δεν θα μπορούσε να περιγράψει το πολίτευμα της ως μοναρχικό, αριστοκρατικό ή δημοκρατικό επειδή εμπεριείχε στοιχεία και από τα τρία. Το αποτέλεσμα αυτού του συνδυασμού δυνάμεων σύμφωνα με τον Πολύβιο «είναι μια ένωση αρκετά ισχυρή να ανθίσταται σε όλες τις δύσκολες καταστάσεις, έτσι είναι αδύνατο να βρεθεί μια καλύτερη μορφή πολιτεύματος από αυτή» […]

Η φήμη της Ρώμης στηριζόταν σε μια ηθική δύναμη εμφανή σε όλους όσοι είχαν δοσοληψίες μαζί της. Ο χρηματισμός αξιωματούχων αποτελούσε σοβαρό έγκλημα και οι Ρωμαίοι ήταν αξιόπιστοι ότι τηρούν τους όρκους τους […] Κατά τις πρώιμες εποχές, η αγάπη για την πατρίδα κυριαρχούσε, όμως με τον καιρό η επιτυχία και ο πλούτος άρχισαν να διαφθείρουν τους Ρωμαίους, οι οποίοι βρέθηκαν κάτω από δεσποτικές μορφές εξουσίας που στο παρελθόν θεωρούσαν ως απεχθείς […]

Παρ’ όλη την οξυδέρκειά του, ο Πολύβιος απέτυχε να επισημάνει το πιο αν-ελληνικό χαρακτηριστικό στο οποίο βασιζόταν πολύ μεγάλο μέρος του ιδιαίτερου χαρακτήρα της ρωμαϊκής πολιτικής: auctoritas. Αυτό αποτελούσε το ηθικό αμνιακό υγρό στο οποίο αιωρείτο η ρωμαϊκή πεποίθηση ότι το καλό της πατρίδας (patria) πρέπει να υπερισχύει των απλών προσωπικών θεμάτων (όπως το να σώσει κάποιος τη ζωή του). Αυτό το ηθικό δίδαγμα εμπεριεχόταν σε πολλές διάσημες ιστορίες Ρωμαϊκών ηρώων. Όμως, μέσα σε αυτό το γενικό ενδιαφέρον για την ίδια τη Ρώμη, οι Ρωμαίοι ήταν πάρα πολύ ανταγωνιστικοί και συχνά φιλόνικοι.

Μετέπειτα συγγραφείς θεωρούσαν την αντιπάθεια μεταξύ πατρικίων και πληβείων, η οποία διαπερνά την πρώιμη ιστορία της Ρώμης, ως αδυναμία, όμως ο Μακιαβέλι διαφωνώντας με αυτή την άποψη επισήμανε ένα από τα κεντρικά χαρακτηριστικά όλης Δυτικής πολιτικής παράδοσης. Υποστήριξε ότι η σύγκρουση εντός ενός κράτους, στο βαθμό που υποτάσσεται στο δημόσιο συμφέρον, απλώς αντανακλούσε το ρωμαϊκό ενδιαφέρον για την ελευθερία και την προστασία των πολιτικών δικαιωμάτων.

Η πολιτική της Ρώμης όπως και αυτή των αρχαίων Ελλήνων, εκπορευόταν  όχι από κάποια υποτιθέμενη ανώτερη σοφία αλλά από ελεύθερο ανταγωνισμό μεταξύ συμφερόντων και επιχειρημάτων μέσα σε μια κοινωνία. Η δυτική πολιτική διακρίνεται από άλλες μορφές κοινωνικής οργάνωσης, λόγω της διερεύνησης αυτού του θέματος: ότι πέρα από την αρμονία που επέρχεται από τη γνώση της θέσης του καθενός υπάρχει μια άλλη αρμονία, στην οποία η διαμάχη επιλύεται από την ελεύθερη αποδοχή οποιουδήποτε αποτελέσματος προκύπτει μέσα από την πολιτειακή διαδικασία. 

KENNETH MINOGUE, ΠΟΛΙΤΙΚΗ

(ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, 2006, σελ. 24-30)