Τα ψυχικά αγαθά του πολιτισμού

Με τη γνώση ότι κάθε πολιτισμός στηρίζεται σε καταναγκασμό για εργασία και σε παραίτηση από τις ορμές, έγινε σαφές ότι τα αγαθά καθαυτά, τα μέσα για την παραγωγή τους και οι διατάξεις για την κατανομή τους δεν είναι το ουσιαστικό ή το μόνο που μπορεί να αποτελέσει τον πολιτισμό. Γιατί απειλούνται από την εξέγερση και την καταστρεπτική μανία των μελών του πολιτισμού. Δίπλα στα αγαθά τοποθετούνται τώρα τα μέσα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την υπεράσπιση του πολιτισμού, τα καταναγκαστικά και άλλα, που οφείλουν να συμφιλιώσουν τους ανθρώπους με τον πολιτισμό και να τους ανταμείψουν για τις θυσίες τους. Τα τελευταία μπορούν όμως να χαρακτηριστούν σαν ψυχικό κτήμα του πολιτισμού.

Για χάρη μιας ομοιόμορφης ορολογίας θα ονομάσουμε το γεγονός ότι μια ορμή δεν είναι δυνατό να ικανοποιηθεί, άρνηση, το θεσμό που καθορίζει αυτή την άρνηση, απαγόρευση, και την κατάκτηση που δημιουργείται από την απαγόρευση, στέρηση.

Το επόμενο βήμα είναι να κάνουμε διάκριση ανάμεσα σε στερήσεις, που αφορούν όλους, και σε τέτοιες, που δεν αφορούν όλους, αλλά απλώς ομάδες, τάξεις ή ξεχωριστά άτομα.

Οι πρώτες είναι οι παλαιότερες: με τις απαγορεύσεις, που επιβάλλουν αυτές τις στερήσεις, άρχισε ο πολιτισμός να εγκαταλείπει τη ζωώδη πρωτόγονη κατάσταση πριν από πολλές χιλιάδες χρόνια. […] αυτές οι απαγορεύσεις δρουν μέχρι σήμερα και αποτελούν ακόμη τον πυρήνα της εχθρότητας απέναντι στον πολιτισμό. Οι ορμικές επιθυμίες, που πλήττονται από τις απαγορεύσεις, ξαναγεννιούνται με κάθε παιδί από την αρχή […] Τέτοιες ορμικές επιθυμίες είναι αυτές της αιμομιξίας, του κανιβαλισμού και της αιμοβορίας. […] Εξάλλου η πολιτισμική συμπεριφορά απέναντι σε αυτές τις παλαιότερες επιθυμίες δεν είναι κατά κανένα τρόπο η ίδια· μόνο ο κανιβαλισμός φαίνεται [ …] εντελώς ξεπερασμένος, την ισχύ των αιμομικτικών επιθυμιών μπορούμε να τη διαισθανθούμε πίσω από την απαγόρευση και ο φόνος όχι μόνο ασκείται ακόμη από τον πολιτισμό μας κάτω από ορισμένες συνθήκες, αλλά και επιβάλλεται. […]

Δεν είναι ορθό ότι η ανθρώπινη ψυχή δεν σημείωσε καμιά εξέλιξη από τους πανάρχαιους χρόνους […] Μπορούμε να υποδείξουμε μια από αυτές τις ψυχικές προόδους. Η εξέλιξή μας συνεπάγεται ότι ένας εξωτερικός καταναγκασμός εσωτερικεύεται σιγά – σιγά, ενώ μια ιδιαίτερη ψυχική αρχή, το Υπέρ - Εγώ, τον περιλαμβάνει στις εντολές του. Σε κάθε παιδί μπορούμε να παρατηρήσουμε τη διαδικασία μιας τέτοιας μεταβολής, με την οποία γίνεται ηθικό και κοινωνικό ον. Αυτή η ενίσχυση του Υπέρ - Εγώ είναι ένα εξαιρετικά πολύτιμο ψυχολογικό πολιτισμικό απόκτημα. Τα άτομα, στα οποία έχει πραγματοποιηθεί αυτή η ενίσχυση του Υπέρ - Εγώ, γίνονται από εχθροί φορείς του πολιτισμού […]

Ο βαθμός αυτής της εσωτερίκευσης για τις ξεχωριστές ορμικές απαγορεύσεις είναι πολύ διαφορετικός. Για τις παλαιότερες πολιτιστικές απαιτήσεις […] φαίνεται πως η εσωτερίκευση είχε επιτευχθεί σε μεγάλο βαθμό […] Αυτή η σχέση μεταβάλλεται, αν στραφούμε στις άλλες ορμικές απαιτήσεις. Παρατηρούμε με έκπληξη ότι ένας τεράστιος αριθμός ανθρώπων υπακούει στις σχετικές πολιτιστικές απαγορεύσεις μόνο κάτω από την πίεση του εξωτερικού καταναγκασμού. […] Εδώ ανήκουν τα περισσότερα από αυτά που χαρακτηρίζουν την ηθική αναξιοπιστία των ανθρώπων. Οι περισσότεροι πολιτισμένοι, που θα φοβούνταν να διαπράξουν φόνο ή αιμομιξία, δε  παραιτούνται από την ικανοποίηση της απληστίας τους, τις επιθετικής τους τάσης, των σεξουαλικών τους επιθυμιών, δεν παραλείπουν να βλάψουν τον συνάνθρωπό τους με ψέμα, απάτη και συκοφαντία, αρκεί να μπορούν να μείνουν ατιμώρητοι γι’ αυτά, και έτσι έχουν τα πράγματα […] μέχρι σήμερα.

Οι περιορισμοί, που αφορούν μόνο ορισμένες τάξεις της κοινωνίας, συνδέονται με φανερά κακές συνθήκες. Κατά κανόνα αυτές οι υποτιμημένες τάξεις ζηλεύουν τις προνομιούχες και κάνουν τα πάντα για να απαλλαγούν από τον μεγαλύτερο βαθμό στέρησης στον οποίο υποβάλλονται. Όταν τούτο δεν είναι δυνατό, θα κυριαρχήσει μέσα σ’ αυτόν τον πολιτισμό μια διαρκής δυσαρέσκεια που μπορεί να οδηγήσει σε επικίνδυνες εξεγέρσεις.[…]

Αλλά αν ένας πολιτισμός δεν έχει καταφέρει να μην αποτελεί η ικανοποίηση ενός μέρους των μελών του προϋπόθεση της καταπίεσης ενός άλλου, ίσως της πλειοψηφίας, και αυτό γίνεται σε όλους του σημερινούς πολιτισμούς, είναι αυτονόητο ότι αυτοί οι καταπιεσμένοι θα αναπτύξουν έντονη εχθρότητα απέναντι στον πολιτισμό, τον οποίο στηρίζουν με την εργασία τους, αλλά έχουν ελάχιστο μερίδιο στην απόλαυση των αγαθών του […] Η εχθρότητα αυτών των τάξεων απέναντι στον πολιτισμό είναι τόσο φανερή, ώστε έχει σα συνέπεια να παραγνωρίζουμε την μάλλον λανθάνουσα εχθρότητα των καλύτερα τοποθετημένων στρωμάτων. Δεν χρειάζεται να πούμε ότι ένας πολιτισμός, που αφήνει έναν τόσο μεγάλο αριθμό μελών του ανικανοποίητο και τον οδηγεί σε εξέγερση, δεν έχει προοπτική να διατηρηθεί στη διάρκεια, ούτε και το αξίζει.

[…] το ηθικό επίπεδο των μελών του πολιτισμού δεν είναι το μοναδικό ψυχικό αγαθό που πρέπει να λάβουμε υπόψη μας για την εκτίμηση ενός πολιτισμού. Δίπλα υπάρχει και η συμμετοχή των μελών του σε ιδανικά και πολιτιστικά δημιουργήματα, δηλαδή οι ικανοποιήσεις που αντλούν απ’ αυτά. […]

Αρχικά φαίνεται πως αυτά τα ιδανικά καθορίζουν τις αποδόσεις του πολιτισμού· η πραγματική πορεία των πραγμάτων πρέπει όμως να είναι αυτή: τα ιδανικά διαμορφώνονται από τις πρώτες αποδόσεις, τις οποίες επιτρέπει η συνεργία των εσωτερικών ικανοτήτων και των εξωτερικών συνθηκών ενός πολιτισμού, ενώ τα ιδανικά διατηρούν τη συνέχιση αυτών των αποδόσεων. Η ικανοποίηση που προσφέρει το ιδανικό στα μέλη του πολιτισμού είναι δηλαδή ναρκισσιστικής φύσης, στηρίζεται στην υπερηφάνεια για την ήδη πετυχημένη απόδοση. Για την ολοκλήρωσή της χρειάζεται τη σύγκριση με άλλους πολιτισμούς, που επιδίωξαν άλλες αποδόσεις και ανάπτυξαν άλλα ιδανικά. Εξαιτίας αυτών των διαφορών κάθε πολιτισμός παίρνει το δικαίωμα να υποτιμά τους άλλους […]

Η ναρκισσιστική ικανοποίηση από το πολιτιστικό ιδανικό ανήκει και σε εκείνες τις δυνάμεις, οι οποίες αυτενεργούν με επιτυχία στην εχθρότητα απέναντι στον πολιτισμό μέσα σε έναν πολιτισμικό κύκλο. Όχι μόνο οι προνομιούχες τάξεις, που απολαμβάνουν τα ευεργετήματα αυτού του πολιτισμού, αλλά και οι καταπιεσμένες μπορούν να συμμετέχουν σε αυτή την ικανοποίηση, αφού το δικαίωμα να περιφρονούν τους απέξω τους ανταμείβει για την υποτίμηση μέσα στον δικό τους κύκλο […] Αλλά αυτή η ταύτιση των καταπιεσμένων με την τάξη που τους εξουσιάζει και τους εκμεταλλεύεται είναι μόνο ένα μέρος μιας μεγαλύτερης συσχέτισης. Από το άλλο μέρος οι καταπιεσμένοι μπορούν να συνδέονται συναισθηματικά με αυτή την τάξη και παρά την εχθρότητα απέναντί της να αναγνωρίζουν τα δικά τους ιδανικά στους κυρίους τους. Αν δεν υπήρχαν τέτοιες κατά βάση ικανοποιητικές σχέσεις, θα ήταν ακατανόητο πως μερικοί πολιτισμοί διατηρήθηκαν τόσο πολύ παρά τη δικαιολογημένη εχθρότητα μεγάλων ανθρώπινων μαζών.

Άλλου είδους είναι η ικανοποίηση που προσφέρει στα μέλη ενός πολιτισμού η τέχνη, αν και κατά κανόνα είναι απρόσιτη στις μάζες, που εμποδίζονται από την εξαντλητική εργασία και την ελλιπή μόρφωση. Η τέχνη προσφέρει αναπληρωματικές ικανοποιήσεις για τις παλαιότερες πολιτισμικές απαιτήσεις, που συνεχίζουν να είναι ακόμα βαθύτατα αισθητές, και γι’ αυτό δρα όσο τίποτα άλλο συμφιλιωτικά ανάμεσα στις θυσίες που κάνει ο άνθρωπος και στις απαιτήσεις του πολιτισμού. Από το άλλο μέρος τα δημιουργήματα της εξυψώνουν τα αισθήματα ταύτισης, τα οποία χρειάζεται τόσο πολύ κάθε πολιτισμός, παρακινώντας τους ανθρώπους σε κοινό βίωμα λεπτών αισθήσεων· εξυπηρετούν επίσης τη ναρκισσιστική ικανοποίηση, εφόσον παριστάνουν τις αποδόσεις του ιδιαίτερου πολιτισμού και υπενθυμίζουν στους ανθρώπους με επιτακτικό τρόπο τα ιδανικά τους.

Το σημαντικότερο ίσως κομμάτι του ψυχικού υλικού ενός πολιτισμού […] είναι οι θρησκευτικές παραστάσεις του στην ευρύτερη έννοιά τους, με άλλα λόγια, […] οι αυταπάτες του. […]

Σίγκμουντ Φρόυντ, Το μέλλον μιας αυταπάτης. Από τον τόμο Σίγκμουντ Φρόυντ, Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας.

(ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, 1974, σελ. 83-85)