Η μεγάλη απαίτηση του Στωικισμού

Αυτός και μόνον αυτός (ο Στωικός σοφός) είναι ευτυχής, ωραίος, ελεύθερος, πλούσιος, πράττει το ορθό, είναι ο μόνος αυθεντικός πολιτικός, σύζυγος και πατέρας. […] είναι σοβαρός και αυστηρός. «Είναι στυφός, με την έννοια που δίνουμε στη λέξη όταν μιλάμε για στυφό κρασί που το χρησιμοποιούμε ως φάρμακο κι όχι για να κάνουμε προπόσεις, καθώς δεν ενδιαφέρεται για την ηδονή και δεν ανέχεται αυτά που ηδονίζουν τους άλλους» (Διογένης Λαέρτιος, VII, 117).

Πάνω απ’ όλα είναι δίκαιος, τόσο με τον εαυτό του όσο και με τους άλλους. Όταν είναι απαραίτητο, τιμωρεί και κολάζει· δεν γνωρίζει τι σημαίνει οίκτος, δεν συγχωρεί (Διογένης Λαέρτιος, VII, 123). […]

Η ψυχική του κατάσταση είναι η έλλογη χαρά, η ίδια που χαρακτηρίζει και το σοφό του Σπινόζα. Ασφαλώς, ο Στωικός σοφός αποφεύγει την δραματοποίηση και δεν διεκτραγωδεί καταστάσεις (Μάρκος Αυρήλιος, ΙΙΙ, 7), μα δε παύει να είναι ανθρώπινος. Ο ίδιος ο Ζήνων είχε προβλέψει την παρεξήγηση κι είχε τονίσει πως μόνον αν οι οπαδοί του παρερμήνευαν εντελώς τη διδασκαλία του θα γινόταν άτομα νοσηρά και ανελεύθερα, πικρόχολα και άτεγκτα, άκαμπτα, δηκτικά και ψυχρά (SVF 1 απ. 242).

Είναι πράγματι «μεγαλειώδης» η ζωή που εκπροσωπεί ο σοφός. Όμως θα ήταν μέγιστο λάθος να τον δούμε σαν ένα «τέρας», απάνθρωπο μες στην τελειότητα του. Είναι μεγαλοπρεπής εν μέσω συμφορών τις οποίες δεν μπορεί να αποφύγει περισσότερο απ’ ότι μπορεί να τις αποφύγει ο κάθε άνθρωπος. Ο Οράτιος εκφράζει με ωραίο τρόπο το κατόρθωμα του σοφού που ζει σ’ ένα κόσμο όπου οι αντιξοότητες και τα ατυχή συμβάντα αποτελούν τον κανόνα. Λέει (Ωδές ΙΙΙ, iii, 7-8):

Αν το σύμπαν γκρεμιζόταν,

άφοβο θα τον παρέσυραν τα συντρίμμια.

Ομοίως, πάλι, θα σχολιάσει σκωπτικά: «κατώτερος μόνο από το Δία: πλούσιος, ελεύθερος, τιμημένος, ωραίος, βασιλεύς των βασιλέων, ιδίως όταν χαίρει άκρας υγείας και δεν είναι κρυολογημένος» (Επιστολές Ι, 1, 106-108).

Αλλοίμονο, οι άνθρωποι υποφέρουν συχνά από «κρυολογήματα»· οι συμφορές δεν έχουν τελειωμό. Μα αν έχεις μύξες, λέει ο Επίκτητος (Ι, 6. 30-5), μη ρωτάς αν είναι λογικό να υπάρχουν μύξες στον κόσμο. Σκούπισε τη μύτη σου και σταμάτα να κλαίγεσαι γι’ αυτό που φέρνει η τύχη· μην κατηγορείς το θεό. «Τι σου τα ’δωσε τα χέρια; Κάθεσαι και παρακαλάς να μην τρέξουν οι μύξες σου […] Με τέτοιες χερούκλες, κι ακόμα ψάχνεις γι’ αυτόν που θα σου σκουπίσει τη μύτη;» (Επίκτητος, ΙΙ, 16, 13-15).

Ο Σενέκας λέει πως η διαφορά μεταξύ των Στωικών και των άλλων φιλοσόφων, είναι η διαφορά μεταξύ ανδρών και γυναικών· εκείνοι που επιλέγουν τη Στοά, επιλέγουν τον ανδρείο, τον ηρωικό σκοπό (De Contantia I, 1). Να θυμάστε μόνο πως αυτή η αντρίκια ηρωική αρετή καταχτιέται κι από τις γυναίκες κι όχι μόνο από άντρες. […]

Δεν πιστεύω πως οι Στωικοί φιλόσοφοι αμφέβαλαν ποτέ πως είναι ανθρωπίνως δυνατό να γίνει κανείς σοφός. Παραδέχονταν, βέβαια, πως ο σοφός είναι σπάνιο φαινόμενο σε κάθε εποχή […] Όμως πρέπει να τονίσω πως το ερώτημα, αν μπορεί ή όχι ο άνθρωπος να γίνει σοφός, δεν ήταν αποφασιστικής σημασίας για τους Στωικούς φιλοσόφους. Γιατί μιλούν για το σοφό όπως μιλούσε ο Πλάτων ουράνια πολιτεία· λίγο μας ενδιαφέρει αν υπάρχει κι αυτή στην πραγματικότητα ή όχι, και αν μπορεί να γίνει πάνω στη γη. Όπως η ουράνια πολιτεία του Πλάτωνα, έτσι κι η μορφή του Στωικού σοφού αποτελεί ένα ιδεώδες, ένα πρότυπο. Δείχνει πως θα μπορούσε και πως πρέπει να είναι οι άνθρωποι. […]

Η μορφή του σοφού είναι λοιπόν το πρότυπο σύμφωνα με το οποίο μπορούμε να κρίνουμε τον εαυτό μας. Όταν ξέρουμε τι οφείλουν να είναι οι άνθρωποι, είμαστε σε θέση να ανακαλύψουμε τι είμαστε γιατί μπορούμε να μετρήσουμε την πρόοδο και την προσέγγισή μας στο ιδεώδες. Αυτή είναι η μεγάλη απαίτηση που προβάλει ο στωικισμός στον καθένα μας: η ηθική εξέλιξη, η επάρκεια, η τελειοποίηση του εαυτού. Αυτό το ήθος της τελειότητας που βασίζεται στην πίστη πως ο ανθρώπινος χαρακτήρας επιδέχεται αέναη τελειοποίηση είναι η ουσία του στωικισμού από την αρχή ως το τέλος. Η συνειδητή ηθική ανάπτυξη είναι το σύνθημα της στωικής φιλοσοφίας. Κι αυτή η ηθική ανάπτυξη μπορεί να κατακτήσει ακόμη και τις περιοχές του ασυνειδήτου –τις οποίες ο Πλάτων, θεωρούσε αδιαπέραστες από την ορθή βούληση. Από τα όνειρά σας, λέει ο Ζήνων (SVF1 απ. 234), θα καταλάβετε αν προοδεύετε ή όχι. Ο σοφός δεν παύει να είναι σοφός ακόμη και στον ύπνο του.

Ακόμη και οι ηγετικές φυσιογνωμίες της Στοάς –Ζήνων, Χρύσιππος, Κλεάνθης, Παναίτιος, Ποσειδώνιος, Σενέκας και Επίκτητος-, δεν διεκδίκησαν ποτέ τον τίτλο του σοφού. Η στάση τους είναι πολύ διαφορετική από εκείνη του Επίκουρου. Αλλ’ αν ακόμη και τούτοι οι άνδρες δεν πέτυχαν το στόχο τους, τότε τι μπορούν να ελπίζουν οι υπόλοιποι; Απομένει μόνο η ελπίδα. Απαντώντας στο ερώτημα, «Ποια είναι η διαφορά του Πλάτωνα με τον τύραννο Διονύσιο, αν ούτε και ο Πλάτων δεν είναι σοφός;» Ο Ζήνων θα πει: «Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ των δύο. Για το Διονύσιο το καλύτερο θα ήταν να πεθάνει, γιατί δεν μπορεί να ελπίζει πως θα κερδίσει τη σοφία, για τον Πλάτωνα το καλύτερο είναι να ζήσει, γιατί αυτός μπορεί να ελπίζει πως θα την κερδίσει» (Κικέρων, De Finibus IV, 20, 56).

Βέβαια ο άνθρωπος, όντας αυτό που είναι, δεν μπορεί να ελπίζει πως θα προσεγγίσει την τελειότητα παρά «στο γέρμα της ζωής, στο ηλιοβασίλεμα του βίου του» (SVFI. απ. 529). Αυτός ο ηθικός ιδεαλισμός και η αισιοδοξία είναι συνεισφορά της Στοάς, αυτή η επιμονή ν’ αγωνιστής για να αγγίξεις το στόχο, η πεποίθηση ότι το ιδεώδες δεν είναι ανέφικτο, το να λές: «Κι αν δεν είσαι ακόμα Σωκράτης, οφείλεις να ζήσεις σαν κάποιος που θέλει να γίνει Σωκράτης» [Επίκτητος. Εγχειρ. 50 (51)].

Ludwig Edelstein, Ο Στωικός Σοφός

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ, 2002, σελ. 26-30)