Το Πρόβλημα των Τζαμπατζήδων

Όταν το Δίλημμα του Κρατούμενου αφορά πάνω από δύο άτομα ονομάζεται free rider problem, η καλύτερη μετάφραση του οποίου είναι: Το Πρόβλημα των Τζαμπατζήδων. Η ανάλυσή του οδηγεί σε σημαντικά συμπεράσματα όσον αφορά την πιθανότητα επιτυχημένης συλλογικής δράσης. Τα παραδείγματα είναι άπειρα:

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου

Οι περισσότεροι προτιμούν ένα καθαρό περιβάλλον από ένα μολυσμένο. Έστω ότι υπάρχει μια μετατροπή που μπορεί να κάνεις στον κινητήρα του αυτοκινήτου σου (π.χ. αλλαγή καταλύτη) η οποία μειώνει κατά 90% τους ρύπους. Βέβαια, για να έχει μετρήσιμο αποτέλεσμα στην ατμόσφαιρα της πόλης σου αυτή η προσπάθεια δεν φτάνει μια μετατροπή˙ χρειάζεται να μετατραπούν πολλοί κινητήρες. Έστω ότι η μετατροπή αυτή κοστίζει χίλια ευρώ˙ ένα ουκ ευκαταφρόνητο ποσό το οποίο όμως θα ήσουν διατεθειμένη/ος να πληρώσεις αν ήταν να καθαρίσει το νέφος, να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου κλπ κλπ. Έστω ακόμα ότι ό,τι ισχύει για σένα ισχύει για όλους μας. Προφανώς, τόσο το επιθυμητό όσο και το βέλτιστο θα ήταν να πράξουμε όλοι το οικολογικό μας καθήκον μετατρέποντας τον κινητήρα των αυτοκινήτων μας. Κι όμως, δεν αρκεί αυτό το συμπέρασμα. Το πρόβλημα είναι πως οι προτιμήσεις μας, ως επί το πλείστον, έχουν την δομή ενός Διλήμματος του Κρατούμενου στο οποίο συμμετέχουν πολλοί παίκτες:

Από την μια πράγματι προτιμούμε το αποτέλεσμα (1) από το (2), όπου:

  (1) Όλοι μας μετατρέπουμε, προς χίλια ευρώ ο καθένας, τον κινητήρας μας,

  (2) Κανείς μας δεν καταβάλει το κόστος των χιλίων ευρώ για την μετατροπή.

Από την άλλη μεριά όμως, προτιμούμε το (3) από το (1)  και το (4) από το (2)  όπου:

  (3) Εγώ δεν μετατρέπω τον κινητήρα μου την ώρα που όλοι οι άλλοι μετατρέπουν τον δικό τους

  (4) Πιάνομαι κορόιδο καθώς είμαι ο μόνος που μετατρέπει τον κινητήρα του

Παρόλο που όλοι είναι διατεθειμένοι να πληρώσουν χίλια ευρώ ο καθένας για να σωθεί το περιβάλλον, η κυρίαρχη ατομική στρατηγική είναι λυπηρή: «Μην το κάνεις! Αποστάτησε!» Η λογική του τζαμπατζή εναντίον της κοινής λογικής! Πρόκειται για ένα καλό παράδειγμα του Χομπσιανού επιχειρήματος υπέρ κρατικής παρέμβασης μέσω αντιρρυπαντικών νόμων και της υποχρεωτικής φορολογίας, με το Κράτος να μας απελευθερώνει από την έφεση προς το «τζάμπα», η οποία τελικά υπονομεύει τους ίδιους μας τους στόχους. Με όρους Θεωρίας Παιγνίων, η φορολογία και η νομοθεσία υπέρ του περιβάλλοντος καταργεί το Πρόβλημα των Τζαμπατζήδων.

Οι δουλειές του σπιτιού

Όλα τα μέλη μιας οικογένειας προτιμούν ένα καθαρό σπίτι από ένα αχούρι. Παρόλο που είναι κουραστικό και δυσάρεστο το να καθαρίζεις την κουζίνα ή το μπάνιο, μια καθαρή κουζίνα ή ένα απαστράπτον μπάνιο αξίζουν την κούραση. Το πρόβλημα όμως είναι ότι, σε μια οικογένεια, η καθαριότητα είναι εύθραυστη καθώς ένα μέλος της μπορεί μέσα σε μερικά λεπτά, και δίχως ιδιαίτερη προσπάθεια, να επιστρέψει την κουζίνα ή το μπάνιο στην πρότερη, βρώμικη, κατάσταση. Άρα, το θέμα της καθαριότητας του σπιτιού, όπως και το θέμα της προστασίας του περιβάλλοντος, επαφίεται στην συλλογική (και όχι την ατομική) συμπεριφορά. Οι προτιμήσεις των μελών της οικογένειας συνήθως είναι:

(1) Όλοι μας καθαρίζουμε αυτά που λερώνουμε, με προσωπικό κόστος την σχετική κούραση,

(2) Κανείς μας δεν καθαρίζει,

(3) Εγώ δεν καθαρίζω, ενώ όλοι οι άλλοι καθαρίζουν

(4) Πιάνομαι κορόιδο καθώς είμαι η/ο μόνη/ος που καθαρίζει.

Έχουμε και πάλι ένα Πρόβλημα των Τζαμπατζήδων: Προτιμώ πάνω από όλα το αποτέλεσμα (3), κατόπιν το (1), μετά το (2) και τελευταίο το (4). Αποτέλεσμα; Ένα βρώμικο σπίτι, καθώς η κυρίαρχη στρατηγική του κάθε μέλους της οικογένειας είναι να μην καθαρίζει ποτέ! … Κι όμως. Τα σπίτια συνήθως λάμπουν. Παρόλο που η εξωγενής εξουσία δεν λύνει το οικιακό Πρόβλημα των Τζαμπατζήδων, υπάρχουν άλλες μορφές εξουσίας που το κάνουν: η πατριαρχική εξουσία που, μέσα από κοινωνικές συμβάσεις και νόρμες, επιβαρύνει τη γυναίκα του σπιτιού με όλες τις οικιακές εργασίες. Στα του οίκου, τον ρόλο του Κράτους τον παίζει, συνήθως, ο «πατριάρχης» που «λύνει» το συγκεκριμένο Πρόβλημα των Τζαμπατζήδων πείθοντας τον εαυτό του ότι έτσι είναι το «σωστό»: να καθαρίζει η γυναίκα!

Η διαφθορά

Το Πρόβλημα των Τζαμπατζήδων κρύβεται πίσω από τους συνήθεις προβληματισμούς περί πάταξης της διαφθοράς καθώς συνοψίζει το πρόβλημα που προκύπτει όταν το βραχυπρόθεσμό ατομικό συμφέρον υπονομεύει το μακροπρόθεσμο συλλογικό συμφέρον. Π.χ. κάθε υπουργός, υφυπουργός, γενική γραμματέας υπουργείου ή διευθύντρια ΔΕΚΟ, σε κάποια στιγμή της καριέρας της, θα βρεθεί αντιμέτωπη με το δίλημμα: «να λαδωθώ από επιχειρηματικά συμφέροντα» ή «να παραμείνω άτεγκτη»; Η γενικευμένη διαφθορά της κυβέρνησης (δηλ. το να «λαδώνονται» σχεδόν όλοι!) έχει αρνητικό αντίκτυπο στις πιθανότητες επανεκλογής του κόμματός τους, κάτι που με την σειρά του τραυματίζει τις μακροπρόθεσμες προοπτικές της εν λόγω πολιτικού. Αν μάλιστα η διαφθορά επεκταθεί σε όλο το πολιτικό σκηνικό, τότε απαξιώνεται η πολιτική συνολικά και, μαζί με αυτήν, μειώνεται η κοινωνική εξουσία της φίλης μας πολιτικού. Για αυτό τον λόγο, οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, οι πολιτικοί προτιμούν μια πολιτική σκηνή αδιάφθορη από μια πολιτική σκηνή βουτηγμένη στην διαφθορά. Το πρόβλημα όμως είναι πως, παρ’ όλη αυτήν τους την σθεναρή προτίμησή τους, έχουν ισχυρό λόγο να λαδώνονται»! Στην γλώσσα του Διλήμματος του Κρατούμενου, που αποτελεί την βάση του Προβλήματος των Τζαμπατζήδων, η αποδοχή της «μίζας» αποτελεί κυρίαρχη στρατηγική για την κάθε πολιτικό εφόσον οι προτιμήσεις της έχουν την ακόλουθη μορφή και είναι εργαλειακά ορθολογίστρια:

1η προτίμηση = λαδώνομαι εγώ και κανένας άλλος,

2η προτίμηση = δεν λαδώνεται κανένας,

3η προτίμηση = λαδωνόμαστε όλοι,

4η προτίμηση = λαδώνονται όλοι πλην εμού (του κορόϊδου)!

Παρατήρησε ότι, ό,τι και να κάνουν οι υπόλοιποι, η βέλτιστη απάντηση της πολιτικού μας είναι να «λαδώνεται». Έτσι, αν και είναι γενική η προτίμηση μιας αδιάφθορης πολιτικής ζωής, οι πολιτικοί μας «λαδώνονται» (αυτή είναι η κυρίαρχη στρατηγική τους), οι κυβερνήσεις τους απαξιώνονται, και η πολιτική υποχωρεί. Τι μπορεί να βάλει φρένο σε αυτή την αποδόμηση; …

Η «απρόσμενη» ανθεκτικότητα της συνεργασίας και της συλλογικής δράσης

Ναι, είναι αλήθεια ότι ο Ωχαδερφισμός, η ύψιστη πολιτιστική έκφραση του Διλήμματος του Κρατούμενου και του Προβλήματος των Τζαμπατζήδων, κυριαρχεί. Δεν κυριαρχεί όμως τόσο απολύτως όσο προβλέπει η Θεωρία Παιγνίων. Γιατί; Τι είναι αυτό που διατηρεί εν ζωή την συνεργασία, την συλλογική δράση, την εμπιστοσύνη; Και γιατί την διατηρεί σε κάποιες γωνιές της κοινωνικής ζωής ενώ την καταδικάζει στην ανυπαρξία σε άλλες (π.χ. στις… δημόσιες τουαλέτες ή στους δρόμους της πόλης, εκεί που το τέρας του «εγώ» καταργεί το «εμείς»). …

Το ερώτημα λοιπόν διαμορφώνεται ως εξής: Η παρατηρούμενη συνεργασία έρχεται σε αντίθεση με τη Θεωρία Παιγνίων ή όχι; Ο καλύτερος τρόπος να απαντηθεί είναι μέσω εργαστηριακών πειραμάτων τα οποία μας δίνουν την δυνατότητα να ελέγξουμε το περιβάλλον στο οποίο δρουν τα άτομα, επιβάλλοντας π.χ. τους κανόνες του παιγνίου, και έτσι να θέσουμε τους παίκτες υπό συνθήκες που να έρχονται όσο πιο κοντά γίνεται στο στατικό Δίλημμα του Κρατούμενου. Αν σε αυτό το ελεγχόμενο περιβάλλον η συνεργασία επιβιώνει, τότε η Θεωρία Παιγνίων (που προβλέπει ότι η συνεργασία είναι αυστηρά κυριαρχούμενη στρατηγική, και άρα θνησιγενής) έχει πρόβλημα. …

Τα βασικά αποτελέσματα των ερευνητών, τα οποία αποδεικνύονται στατιστικά σημαντικά, έχουν ως εξής:

 (1) η πιθανότητα να συνεργαστούν άνδρες ήταν 24% χαμηλότερη από την αντίστοιχη πιθανότητα για τις γυναίκες

(2) η πιθανότητα να συνεργαστούν οι παίκτες (ανεξάρτητα φύλου) ήταν 33% μεγαλύτερη όταν είχαν την δυνατότητα πρότερης συνεννόησης

(3) η πιθανότητα συνεργασίας μειωνόταν κατά 17% όταν ο παίκτης σπούδαζε οικονομικά!

(4) στην έκφανση του πειράματος όπου δεν ήταν δυνατή η συνεννόηση και η αποστολή υποσχέσεων συνεργασίας, οι φοιτητές οικονομικών συνεργάζονταν με συχνότητα 28% ενώ οι φοιτητές άλλων τμημάτων συνεργάζονταν με συχνότητα 53%.

(5) Η πιθανότητα αποστασίας έπεφτε ανάλογα με το έτος σπουδών των φοιτητών (ένας τριτοετής συνεργαζόταν με πιθανότητα 13% μεγαλύτερη από έναν πρωτοετή).

Γιάνης Βαρουφάκης, Θεωρία παιγνίων: Η θεωρία που φιλοδοξεί να ενοποιήσει τις κοινωνικές επιστήμες

(GUTENBERG, 2007)