Εγώ, Αυτό και Υπερεγώ

Στα πρώτα στάδια της επεξεργασίας μιας συνεκτικής θεωρίας περί ψυχής ο Φρόυντ πρότεινε ότι το ψυχικό όργανο μπορεί να εννοηθεί ως «σύστημα» με τρείς ξεχωριστούς τόπους: το συνειδητό, το προσυνειδητό και το ασυνείδητο. Αλλά στις αρχές της δεκαετίας του 1920 αντικαθιστά αυτό το υπόδειγμα με άλλο.

Εκεί που ο Φρόυντ ομιλούσε άλλοτε περί «συνειδητού» τώρα μιλάει περί «εγώ». … Το εγώ περιλαμβάνει τον συνειδητό εαυτό αλλά δεν περιορίζεται σ’ αυτόν. Στην καινούργια τοπική του Φρόυντ, το εγώ είναι η βαθμίδα εκείνη της ψυχής που αποτελεί την εξωτερική επιφάνειά της και η οποία διαμορφώνεται από τις αισθητηριακές αντιλήψεις και εμπειρίες του ατόμου από τον εξωτερικό κόσμο. Το εγώ είναι η βαθμίδα των συνειδητών σκέψεων αλλά η βαθμίδα εκείνη η οποία (εν αγνοία της συνειδήσεως) κρατά υπό έλεγχο τις απειλητικές ασύνειδες σκέψεις και ορμές. Το εγώ είναι ο κοινωνικός εαυτός, ο εαυτός ο περισσότερο εκτεθειμένος στην «πραγματικότητα» και ο αμεσότερα υποκείμενος στις «επιταγές» της.

Προφανώς, εάν το εγώ αναδύεται από την εμπειρία, πρόκειται για σχηματισμό υστερογενή, ο οποίος διαμορφώνεται από υλικό που αποκτάται από τον χαοτικό πυρήνα της ψυχής, τον οποίο ο Φρόυντ ονομάζει με τη λατινική λέξη «Id», που σημαίνει «Αυτό».  Το συγκεκριμένο λοιπόν Αυτό είναι το σκοτεινό, ασύνειδο, λιβιδινικό κέντρο της εσωτερικής εμπειρίας, ο τόπος των σεξουαλικών ενορμήσεων και επιθυμιών, το άγριο άλογο, που το ιππεύει και ελέγχει το εγώ – κατά τη χαρακτηριστική έκφραση του Φρόυντ. Διότι, παρά το γεγονός ότι το εγώ απωθεί ενεργώς (και ασύνειδα) τις ακοινωνικές και απαγορευμένες ενορμήσεις του Αυτό, το τελευταίο καταφέρνει εν τούτοις να επηρεάζει τη συμπεριφορά μας, παροχετεύοντας την ενέργεια του σε πράξεις εγκρινόμενες από το εγώ ή ενίοτε σε πράξεις που δεν μπορούμε να καταλάβουμε πλήρως και οι οποίες δημιουργούν ενοχές.  

… Το εγώ λειτουργεί με βάση εκείνο που ο Φρόυντ αποκαλεί «αρχή της πραγματικότητας» (προσαρμοζόμενο στις απαιτήσεις και τους κανόνες του εξωτερικού κόσμου), το Αυτό με βάση την αρχή της «απόλαυσης» (επιζητώντας να ελαχιστοποιήσει τον πόνο και τη διαταραχή, δηλαδή την εξοικονόμηση ψυχικής ενέργειας). Το Εγώ βρίσκεται στην επιφάνεια της ψυχονοητικής δραστηριότητας, το Αυτό στα βάθη της. Το Εγώ αποτελεί ψυχονοητική αναπαράσταση της εξωτερικής αίσθησης και εμπειρίας· το Αυτό αναπαράσταση του ενστίκτου. Το Εγώ συναλλάσσεται με έννοιες κυρίως λεκτικές (συνειδητό είναι εκείνο που μπορεί να ειπωθεί), το Αυτό με σύμβολα, κυρίως οπτικά.

Στις πολύπλοκες συναλλαγές του Εγώ και του Αυτό, ο Φρόυντ προσέθεσε μια Τρίτη δύναμη, η οποία είναι παραφυάδα του εγώ, την οποία ονομάζει το «ιδανικό εγώ» ή «υπερεγώ». Το υπερεγώ αντιπροσωπεύει αυτό που ο εαυτός επιθυμεί να γίνει και είναι η έδρα πραγμάτων, όπως η ηθική, το καθήκον και η πίστη. Σύμφωνα με την … περιγραφή του Φρόυντ, το υπερεγώ εμφανίζεται παράλληλα με τη λύση του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Συγκεκριμένα, το μικρό αγόρι, για παράδειγμα, ξεπερνά την παράνομη επιθυμία του για τη μητέρα του και το μίσος για τον πατέρα του δια της «εσωτερικεύσεως» ή της «ενδοβολής» αυτών «αντικειμένων» (της μητέρας και του πατέρα). Η αγάπη για τη μητέρα αναστρέφεται τότε σε αγάπη για τον εαυτό, ή μάλλον τον δυνητικό εκείνο εαυτό που μπορεί να γίνει ιδανικός· και το μίσος για τον πατέρα κατανικάται μέσω της έντονης ταυτίσεως με αυτόν ως το υπέρτερο ή ανώτερο τμήμα του εαυτού.

Έτσι, τα ιδανικά, οι ηθικές αξίες, οι απαγορεύσεις και οι νόμοι των γονέων εγκαθίστανται στο εσωτερικό του ψυχικού οργάνου και εφεξής επιτροπεύουν το εγώ. Σε τελική ανάλυση, το υπερεγώ, είναι το αυτοκριτικό εκείνο τμήμα του εαυτού, το οποίο μετρά την απόσταση ανάμεσα στην πραγματικότητα και τα ιδανικά και που αποφορτίζει την ενέργεια του Αυτό προκειμένου να παροχετεύσει το εγώ προς ανώτερους σκοπούς. Ο Φρόυντ ονομάζει αυτή τη διεργασία «μεταρσίωση» και σ’ αυτή αποδίδει τα επιτεύγματα του ανθρώπινου πολιτισμού.

Μάικλ Μακρόουν, ΕΥΡΗΚΑ!

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ Κ. ΚΑΠΟΠΟΥΛΟΣ, 1998, σελ. 226-228)