Οι πολιτικές αντιλήψεις του Μακιαβέλι

Εάν εξεταστούν στην ολότητά τους, τα κείμενα του Μακιαβέλι δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία … θεωρεί ότι το άριστο πολίτευμα είναι η δημοκρατία, την οποία αποκαλούσε «κοινοπολιτεία». Όχι μόνο προτιμά μια δημοκρατική διακυβέρνηση· υπό λοιπές κοινωνικές συνθήκες, θεωρεί μια δημοκρατία ισχυρότερη, πιο ανθεκτική στο χρόνο, πιο συνετή και πιο ευέλικτη από οποιαδήποτε μορφή μοναρχίας. Η θέση αυτή αποσαφηνίζεται πάνω απ’ όλα στο πιο σημαντικό του έργο, τις Διατριβές πάνω στην πρώτη δεκάδα του Τίτου Λίβιου, αλλά υπονοείται τουλάχιστον σε όλα τα κείμενά του. Όταν στην επιστολή του προς τον Ζηνόβιο απαντά στην κατηγορία ότι σε όλα τα γραπτά του «υπαινίσσεται» τη «μεγάλη του θέρμη για το Δημοκρατικό Πολίτευμα», αποδέχεται με ειλικρίνεια το δίκαιο της κατηγορίας:

«Γιατί θα έπρεπε να καταδικαστώ για αίρεση ή για σφάλμα, επειδή προτιμώ μια Κοινοπολιτεία αντί μιας Μοναρχίας; … μια Δημοκρατία που θεμελιώνεται σε ορθές εντολές είναι το άριστο και πιο θαυμάσιο πολίτευμα, και μάλιστα χωρίς τον ελάχιστο φόβο να με διαψεύσει κανείς· διότι πιστεύω ακράδαντα ότι ουδείς άλλος θα μου εναντιώνονταν πλην των Κολάκων και των Σοφιστών, που θα αναρπάξουν τον Αριστοτέλη ακόμη και τον Πλάτωνα τον ίδιο για να τους εμφανίσουν ότι γράφουν υπέρ της μοναρχίας, παρερμηνεύοντας ορισμένα ασαφή αποσπάσματα αυτών των μεγάλων συγγραφέων, και επίσης θα πουν στους αναγνώστες τους ότι η καλύτερη πολιτεία στον κόσμο είναι αυτή που γίνεται η πιο αρεστή από το Θεό, … πρέπει να προσδώσουν στον άμοιρο Ηγεμόνα που σκοπεύουν να θεοποιήσουν μια φύση καλύτερη και ανώτερη της ανθρώπινης … ακόμη και με παντοδυναμία».  

Στον Ηγεμόνα ο Μακιαβέλι χωρίζει όλες τις κυβερνήσεις, ανάλογα με τη μορφή τους, σε «μοναρχίες» (πριγκιπάτα) και «κοινοπολιτείες» (δημοκρατίες). Μοναρχία σημαίνει μια μορφή διακυβέρνησης στην οποία η κυριαρχία ανήκει τυπικά σε έναν άνθρωπο· κοινοπολιτεία σημαίνει μια μορφή διακυβέρνησης στην οποία η κυριαρχία ανήκει τυπικά σε περισσότερους από έναν άνθρωπο. Συνεπώς, μια κοινοπολιτεία δεν είναι αναγκαστικά «δημοκρατική» υπό οποιαδήποτε έννοια· ούτε μια μοναρχία είναι αναγκαστικά τυραννική.

Στην αρχή των Διατριβών για τον Τίτο Λίβιο, ο Μακιαβέλι διακρίνει τρία είδη διακυβέρνησης: μοναρχία, αριστοκρατία και δημοκρατία. Μέσω αυτής της διάκρισης, που τη δανείζεται από τον Αριστοτέλη, δεν αναφέρεται απλώς στις διαφορές της κυβερνητικής μορφής, αλλά και στις διαφορετικές κοινωνικές σχέσεις μέσα στο κράτος …

Εάν η άριστη μορφή διακυβέρνησης είναι η δημοκρατία, δεν συνεπάγεται ότι μια δημοκρατία είναι δυνατή κάθε στιγμή και σε όλες τις καταστάσεις. Οι προτιμήσεις του Μακιαβέλι πάντα πειθαρχούν στην αλήθεια.

Όμως, προτιμώντας μια δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης, ο Μακιαβέλι δεν είναι ουτοπικός. Παρουσιάζει τα ελαττώματα των ιδανικών του εξίσου έντιμα με τα προτερήματά τους. Επιπλέον, είναι αλήθεια ότι δεν προσδίδει απόλυτη βαρύτητα στην επιλογή της μορφής της διακυβέρνησης, κάτι που θα έκαναν οι ουτοπιστές, οι οποίοι πιστεύουν ότι όλα τα ανθρώπινα προβλήματα μπορούν να λυθούν μόνο με την πραγματοποίηση των δικών τους ιδανικών. … προβάλλει το ιδανικό της «ελευθερίας» πέρα και πάνω από την προτίμηση του για τις μορφές διακυβέρνησης. Για κάθε δεδομένη ομάδα ανθρώπων, η «ελευθερία», όπως χρησιμοποιεί τη λέξη ο Μακιαβέλι, σημαίνει ανεξαρτησία – δηλαδή μη υπαγωγή σε μια άλλη, εξωτερική ομάδα· και όσον αφορά την εσωτερική κατάσταση, σημαίνει μια κυβέρνηση που στηρίζεται στο νόμο και όχι στην αυθαίρετη βούληση μεμονωμένων ατόμων, ηγεμόνων ή απλών πολιτών.

Η ανεξαρτησία, ως πρώτιστος όρος της ελευθερίας, μπορεί να εξασφαλιστεί, σε τελευταία ανάλυση, μόνο με την ένοπλη δύναμη των πολιτών, ποτέ από τους μισθοφόρους, τους συμμάχους ή το χρήμα· συνεπώς, τα όπλα είναι το πρώτο θεμέλιο της ελευθερίας.

Και στο εσωτερικό της χώρας η ελευθερία στηρίζεται στη δύναμη – στη δημόσια δύναμη του κράτους όμως, ποτέ στη δύναμη που ασκείται από ιδιώτες ή ομάδες, η οποία αποτελεί άμεση απειλή για την ελευθερία. Ως εσωτερική ελευθερία, που την εγγυάται η κρατική ισχύς εννοείται η μέσω του νόμου διακυβέρνηση, η οποία επιτάσσει αυστηρή τήρηση των ενδεδειγμένων νομικών διαδικασιών …, ο Μακιαβέλι επιμένει ότι προκειμένου να διαφυλαχθεί η ελευθερία: κανένα άτομο και κανένας δημόσιος λειτουργός δεν επιτρέπεται να υπεράνω του νόμου· πρέπει να υπάρχουν νομικά μέσα τα οποία θα χρησιμοποιεί κάθε πολίτης για να εκφέρει κατηγορίες εναντίον ενός άλλου πολίτη ή αξιωματούχου· οι θητείες στα αξιώματα πρέπει να είναι βραχύβιες και δεν πρέπει να επιμηκύνονται ποτέ, … η τιμωρία πρέπει να είναι αποφασιστική και αντικειμενική …

Ο Μακιαβέλι δεν είναι τόσο αφελής ώστε να πιστεύει πως ο νόμος μπορεί να διαφυλαχθεί μόνος του. Ο νόμος στηρίζεται στη δύναμη, αλλά και η δύναμη μπορεί να καταστρέψει το νόμο, εκτός αν χαλιναγωγηθεί. Και μπορεί να χαλιναγωγηθεί μόνο με αντισταθμιστική δύναμη. Κοινωνιολογικά, συνεπώς, το θεμέλιο της ελευθερίας, είναι η ισορροπία δύναμης, αυτό που αποκαλεί ο Μακιαβέλι «μεικτή» διακυβέρνηση. … η ελευθερία προκύπτει μόνο μέσα από τη συνεχή σύγκρουση αντιτιθέμενων ομάδων.   

«Οι πολιτείες … αλλάζουμε συχνά τις κυβερνήσεις και τα πολιτεύματα τους όχι περνώντας από τη λευτεριά στη δουλεία, καθώς πολλοί πιστεύουν, παρά περνώντας από τη δουλεία στη παραλυσία. Γιατί της λευτεριάς μονάχα τ’ όνομα λιβανίζουνε οι υπηρέτες της παραλυσίας, πούναι οι ποπολάνοι, κι οι υπηρέτες της δουλείας πουναι οι ευγενείς, ενώ κι οι δύο τους λαχταρούν να μην έχουνε απάνω τους ούτε νόμο κι άνθρωπο κανένα». (Φλωρεντινή Ιστορία, Βιβλίο IV)

«… κι ακόμα, πως δεν αναλογίζονται ότι σε κάθε πολιτεία βλέπεις δύο διαθέσεις ενάντιες, του λαού και των μεγάλων, κι όλοι οι νόμοι, που φτιάχνονται για τα’ όφελος της ελευθερίας, γεννιούνται από τούτων εδώ τις διαφορές …». (Διατριβές, Βιβλίο I, Κεφ. 4)

«Ο δεύτερος λόγος [που υπάρχει χρηστότητα και δικαιοσύνη σε ορισμένες πολιτείες] είναι πως οι δημοκρατίες εκείνες, όπου βαστιέται ακόμα ο ορθός και αδιάφθορος βίος, δεν ανέχονται να’ ναι κάποιος πολίτης τους ευγενής ή να ζει με τρόπο παρόμοιο· απεναντίας, ανάμεσά τους έχουνε πλέρια ισότητα …». (Διατριβές, Βιβλίο I, Κεφ. 55)

Η ελευθερία λοιπόν … είναι το κυρίαρχο ιδανικό του Μακιαβέλι και το τελικό κριτήριό του όταν εκφέρει γνώμη. Η τυραννία είναι το αντίθετο της ελευθερίας και κανένας δεν υπήρξε πιο ξεκάθαρος αντίπαλος της τυραννίας απ’ αυτόν.

James Burnham, Οι Μακιαβελιστές υπέρμαχοι της ελευθερίας

(ΚΕΔΡΟΣ, 2009, σελ. 81, 92-95)