Οι θεμελιώδεις έννοιες του καπιταλισμού

Αν περιοριστούμε στην ιστορική έννοια της λέξης, τι είναι άραγε ουσιαστικά ο καπιταλισμός; Η λέξη ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ είναι συνώνυμη με την αποθησαύριση, τη συσσώρευση, αλλά σε αναφορά (πράγμα κατά τη γνώμη μου πολύ ουσιώδες) προς κάποια παραγωγή. Κι αυτό συνεπάγεται κάποια άσκηση ευφυΐας, τη διάθεση μέσων για κάποιο σκοπό, μια ανάπτυξη εργασίας και το πέρασμα στην πράξη, ένα σχέδιο χρησιμοποίησης πραγμάτων και ανθρώπων, με πλήρη γνώση αυτών των πραγμάτων και των ανθρώπων καθώς και των δυνατοτήτων τους, πράγμα που σημαίνει σεβασμό της φύσης αυτών των πραγμάτων και των ανθρώπων. … Ας προσπαθήσουμε τουλάχιστον να καταλάβουμε τη βασική διαδικασία του καπιταλισμού. […]

Σήμερα λοιπόν, οι βιολόγοι μας μιλούν με το φυσικότερο τρόπο του κόσμου για το «γενετικό κεφάλαιο», που αποτελεί την άμεση προϋπόθεση του ζωντανού πλάσματος, από τη στιγμή που το ζωντανό αυτό πλάσμα συλλαμβάνεται.  Ξέρουμε ήδη πολλά γι’ αυτό το «κεφάλαιο»: συνδέεται με τη ζωή. Στον ορυκτό κόσμο, δεν υπάρχει «κεφάλαιο» με τη στενή έννοια της λέξης, παρά μόνο μεταφορικά και καταχρηστικά: αυτός ο ορυκτός κόσμος θα ’ταν ο κόσμος του χρυσού και των πολύτιμων λίθων.

Το ίδιο αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το γενετικό κεφάλαιο ενός ζωντανού πλάσματος είναι προγραμματισμένο ενόψει της αναπαραγωγής ενός άλλου ζωντανού πλάσματος με τα ίδια χαρακτηριστικά. Βλέπουμε να εμφανίζεται ένας άλλος ουσιώδης όρος για τον πλήρη ορισμό του «καπιταλισμού»: είναι η λέξη «παραγωγή». Οι βιολόγοι μιλούν ακόμα για ένα «γενετικό αλφάβητο», οργανωμένο και χρησιμοποιούμενο με τέτοιο τρόπο ώστε να καθορίζει τους συγκεκριμένους «χαρακτήρες» του κάθε ζωντανού πλάσματος. «Αλφάβητο», «χαρακτήρας» … πόσο έξυπνη είναι η οργάνωση της ζωής! 

Από κει γεννιέται ένα ολόκληρο σύστημα νοημάτων. Ένας τρίτος όρος, που ταιριάζει με την ουσία του καπιταλισμού, είναι η ιδιαίτερη δομή και το ιδιαίτερο νόημα. Το ζωντανό πλάσμα εντάσσεται στο σύμπαν, παίρνοντας ένα αυστηρό ορισμό. 

Στον άνθρωπο, όλα αυτά γίνονται συνειδητά. Πραγματικά, οι έννοιες του κεφαλαίου, της παραγωγής, του νοήματος και των ιδιαίτερων χαρακτήρων συνδέονται ουσιαστικά αναμεταξύ τους, χαρακτηρίζουν την ίδια τη ζωή. 

Αυτές οι θεμελιώδεις έννοιες, που ορίζουν τον καπιταλισμό στην ουσία του, δεν συνδέονται αναγκαία με το χρήμα, και γενικότερα με το νόμισμα. Όποια κι αν είναι η σημασία του σήμερα στις κοινωνίες μας, το να συγχέει κανείς τη δύναμη του χρήματος με τον καπιταλισμό αποτελεί θανάσιμο σφάλμα, μοιραίο για τον πολιτισμό, αλλά και βιολογικά ανόητο. Μέσα στη λειτουργία του γενετικού κεφαλαίου υπάρχουν ανταλλαγές, μεταβολισμοί, ισορροπίες που δημιουργούνται και κινδυνεύουν να διαλυθούν, αλλά δεν υπάρχει νομισματική αξία. Κι όμως, ποτέ «κεφάλαιο» δεν δικαιολόγησε καλύτερα τα’ όνομά του, τη σημασία του και τις αρετές του όσο το βασικό μας κεφάλαιο, το γενετικό μας κεφάλαιο. Η βιολογία άρχισε μόλις τελευταία να μιλάει για «γενετικό κεφάλαιο», μα μόλις το ’κανε, αχρήστευσε όλους τους προηγούμενους ορισμούς του «κεφαλαίου». […] 

Ο καπιταλισμός δεν πρέπει να τοποθετείται στο ίδιο επίπεδο με το χρήμα. Το χρήμα, και γενικότερα το νόμισμα, είναι πρόσφατη εφεύρεση, γύρω από την πρώτη χιλιετία προ Χριστού. Προηγουμένως, δηλαδή επί δύο ως τέσσερα εκατομμύρια χρόνια, ο άνθρωπος έζησε χωρίς χρήμα, χωρίς νόμισμα. Κι όμως δεν ήταν λιγότερο καπιταλιστής. Ο άνθρωπος γεννιέται καπιταλιστής και δεν παύει να έχει αυτή την ιδιότητα παρά όταν πεθάνει. 

Τη στιγμή που βγαίνει από τη μητρική κοιλιά, δεν έχει πεντάρα, κι όταν πεθαίνει δεν χρειάζεται πια χρήματα. Η κυριαρχία του χρήματος στη σύγχρονη οικονομία είναι ένας παρασιτισμός του καπιταλισμού, που μπορεί άλλωστε να γίνει μοιραίος, γι’ αυτόν, όπως συμβαίνει ο κισσός να σκοτώσει το δέντρο, μα ο κισσός δεν είναι το δέντρο. Το χρήμα δεν είναι ουσιώδες για τον καπιταλισμό. Επί χιλιάδες αιώνες, ο άνθρωπος συσσώρευσε σιγά σιγά αποθέματα, τεχνικές γνώσεις, επαγγελματική κατάρτιση, εργαλεία, πράγματα χρήσιμα για την επιβίωσή του. […] Ο έμφυτος στον άνθρωπο καπιταλισμός δεν έπαψε να πλουτίζει και να διευρύνει, στο πνευματικό επίπεδο περισσότερο παρά στο υλικό, αυτή την έννοια της περιουσίας. Το χρήμα και το νόμισμα δεν είχαν καμιά σχέση μ’ όλα αυτά, αφού δεν υπήρχαν ακόμα. Το χρήμα δεν συνδέεται, λοιπόν, ουσιαστικά και γενικά με τον καπιταλισμό.

 D. L. Bruckberger, Ο καπιταλισμός

 (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΡΟΕΣ, 1985, σελ. 20-23)