Η ερμηνευτική
των ονείρων του Φρόυντ βασίζεται στην ίδια αρχή που υπογραμμίζει ολόκληρη την
ψυχολογική του θεωρία: την έννοια ότι μπορούμε
να έχουμε τάσεις και αισθήματα και επιθυμίες που αποτελούν κίνητρα για τις πράξεις
μας και που ωστόσο δεν έχουμε την επίγνωσή τους. Αποκαλούμε αυτές τις
τάσεις «ασυνείδητες» και με αυτό εννοεί ότι όχι μόνο δεν έχουμε επίγνωση γι’
αυτές, αλλά και ότι ένας πανίσχυρος «έλεγχος» μας προστατεύει από το να
αποκτήσουμε την επίγνωσή τους. Για έναν
οποιοδήποτε αριθμό αιτίων, που ο σπουδαιότερος απ’ αυτούς είναι ο φόβος
μήπως χάσουμε την επιδοκιμασία γονιών και φίλων, απωθούμε τις επιθυμίες αυτές, που η επίγνωσή τους θα μας έκανε να
νιώθουμε ένοχοι ή να φοβόμαστε τιμωρία. Ωστόσο
το ν’ απωθούμε τις επιθυμίες αυτές από τη συνείδησή μας, δε σημαίνει ότι παύουν να υπάρχουν. Στην πραγματικότητα συνεχίζουν
να υπάρχουν τόσο έντονα, που βρίσκουν έκφραση σε πολυάριθμες μορφές αλλά με
τέτοιο τρόπο, που δεν αντιλαμβανόμαστε ότι έχουν τρυπώσει από την πίσω πόρτα.
Το συνειδησιακό μας σύστημα πιστεύει ότι έχει ξεφορτωθεί τα τέτοια ανεπιθύμητα
αισθήματα και επιθυμίες και τρομοκρατείται με την ιδέα ότι μπορεί να βρίσκονται
μέσα μας. Έτσι όταν πραγματικά επανεμφανίζονται και δείχνουν την παρουσία τους,
είναι παραμορφωμένα και μασκαρεμένα σε τέτοια έκταση, που η συνειδητή μας νόηση
δεν είναι σε θέση να τα αναγνωρίσει. Με αυτόν τον τρόπο ο Φρόυντ εξηγεί τα
νευρωσικά συμπτώματα.
[…]
Τα όνειρα είναι ένα άλλο μέρος της συμπεριφοράς που
ο Φρόυντ εξηγούσε σαν έκφραση ασυνείδητων επιθυμιών. Θεωρούσε ότι
όπως στο νευρωτικό σύμπτωμα ή στο λάθος, το όνειρο δίνει έμφαση στις
ασυνείδητες επιθυμίες που δεν επιτρέπουμε στον εαυτό μας να αντιληφθεί και έτσι
δε φτάνουμε στην επίγνωση τους όταν έχουμε τον πλήρη έλεγχο της σκέψης μας. Οι απωθημένες αυτές ιδέες και τα αισθήματα
ζωντανεύουν και βρίσκουν την έκφρασή τους στον ύπνο μας, και αυτό το αποκαλούμε
όνειρο.
Από τη γενική
αυτή αντίληψη σχετικά με τα όνειρα προκύπτει μια σειρά από ειδικές υποθέσεις:
Οι κινητήριες δυνάμεις στην ονειρική ζωή μας είναι
οι παράλογες επιθυμίες μας. Στον ύπνο μας παίρνουν ζωή παρορμήσεις που την
ύπαρξή τους δεν θέλουμε ή δεν τολμάμε να αναγνωρίσουμε όταν είμαστε ξύπνιοι.
[…] Ο Φρόυντ θεωρεί ότι όλοι μας έχουμε μέσα μας τέτοιες παράλογες επιθυμίες,
που τις έχουμε απωθήσει χάρη στις επιταγές της κοινωνίας, αλλά από τις οποίες
δεν μπορούμε να απαλλαγούμε οριστικά. Στη διάρκεια του ύπνου ο συνειδητός μας
έλεγχος εξασθενεί και οι επιθυμίες μας παίρνουν ζωή και γίνονται ακουστές στα
όνειρά μας. Ο Φρόυντ προχωράει ένα ακόμα βήμα. Συνδέει τη λειτουργία των
ονείρων με τη λειτουργία του ύπνου. […] Αν νιώθουμε αυτές τις έντονες επιθυμίες
στον ύπνο μας, θα μας διαταράξουν και ενδεχόμενα θα ξυπνήσουμε. Έτσι οι επιθυμίες αυτές θα εκδηλωθούν ενάντια
στη βιολογική ανάγκη να παραμείνουμε κοιμισμένοι. Τι κάνουμε λοιπόν για να
διατηρήσουμε τον ύπνο μας; φανταζόμαστε
ότι οι επιθυμίες μας έχουν εκπληρωθεί, και έτσι έχουμε μείνει περισσότερο
με το αίσθημα της ικανοποίησης παρά με το αίσθημα της διάψευσης που προκαλεί
αναταραχές. Έτσι ο Φρόυντ φτάνει στην υπόθεση ότι η ουσία των ονείρων είναι η ψευδαίσθηση της εκπλήρωσης των παράλογων
επιθυμιών. Αποστολή τους είναι διατήρηση του ύπνου. […] Ας υποθέσουμε ότι
κάποιος έφαγε ένα πολύ αλμυρό φαγητό πριν κοιμηθεί και αισθάνεται έντονη δίψα
τη νύχτα. Μπορεί να ονειρευτεί ότι ζητάει νερό, βρίσκει ένα πηγάδι και πίνει
μεγάλη ποσότητα από το δροσιστικό και ευχάριστο νερό του. Αντί να ξυπνήσει από
τον ύπνο του για να ικανοποιήσει τη δίψα του, δίνει στον εαυτό του μια απατηλή
ικανοποίηση με τη φαντασία - πως πίνει νερό στον ύπνο του - και αυτό του
επιτρέπει να κοιμάται. […]
Μια δεύτερη
υπόθεση που κάνει ο Φρόυντ σχετικά με τη φύση των ονείρων είναι ότι αυτές οι
παράλογες επιθυμίες που εκφράζονται σα να έχουν εκπληρωθεί στο όνειρο, έχουν
τις ρίζες τους στην παιδική μας ηλικία, ότι κάποτε ήταν ζωντανές όταν ήμασταν
παιδιά, ότι συνέχισαν να υπάρχουν σε μια παράνομη ύπαρξη και προβάλουν τη ζωή
στα όνειρά μας. Η υπόθεση αυτή βασίζεται στη γενική υπόθεση του Φρόυντ για το παράλογο του παιδιού.
[…]
Ως τώρα δείξαμε
μια άποψη της θεωρίας των ονείρων του Φρόυντ. Τα όνειρα θεωρούνται η παρανοϊκή εκπλήρωση των επιθυμιών και ιδιαίτερα
των σεξουαλικών επιθυμιών που δημιουργούνται στην πρώιμη παιδική ηλικία μας και
δεν έχουν μετασχηματιστεί ολοκληρωτικά σε σχηματισμούς αντίδρασης ή
μετουσιώσεις. Οι επιθυμίες αυτές
εκφράζονται σα να έχουν εκπληρωθεί όταν ο συνειδητός μας έλεγχος εξασθενεί,
όπως συμβαίνει στην περίπτωση του ύπνου. Πάντως, αν επιτρέπαμε στους
εαυτούς μας να νιώσουν την εκπλήρωση αυτών των παράλογων επιθυμιών στα όνειρά
μας, τα όνειρα δε θα ήταν τόσο αινιγματικά και δε θα μας δημιουργούσαν τόση
σύγχυση. Σπάνια ονειρευόμαστε ότι δολοφονούμε κάποιον, γινόμαστε αιμομίκτες ή
κάποιου άλλου είδους εγκληματίες. Και ακόμα και στην περίπτωση που το κάνουμε
αυτό, δε χαιρόμαστε για την εκπλήρωση αυτών των επιθυμιών στα όνειρά μας. Για
να εξηγήσει το φαινόμενο αυτό, ο Φρόυντ υποθέτει ότι στην ένυπνη ζωή μας ο
ηθικός έλεγχος που υπάρχει μέσα μας είναι και αυτός μισοκοιμισμένος. Έτσι
επιτρέπει στις σκέψεις και στις φαντασίες να εισέλθει στην ένυπνη συνείδησή
μας, ενώ διαφορετικά αυτό θα τους απαγορευόταν ολότελα. Αλλά ο έλεγχος είναι
μόνο μισοκοιμισμένος. Και είναι αρκετά ξύπνιος ώστε να κάνει αδύνατο να
εμφανιστούν καθαρά και αλάθητα οι απαγορευμένες σκέψεις. Αν η αποστολή του ονείρου είναι να διατηρήσει τον ύπνο μας, οι ανάλογες
επιθυμίες που εμφανίζονται στο όνειρο πρέπει να είναι καμουφλαρισμένες σε
σημαντικό βαθμό για να εξαπατήσουν τον έλεγχο. Όπως τα νευρωτικά συμπτώματα
είναι ένας συμβιβασμός ανάμεσα στις απωθητικές δυνάμεις του εκείνου και την
απωθητική δύναμη του υπερεγώ που ασκεί τον έλεγχο. Μερικές φορές συμβαίνει, ο μηχανισμός αυτός αναμόρφωσης να μην
λειτουργεί κανονικά, και το όνειρο μας γίνεται πάρα πολύ καθαρό ώστε να μην
μπορεί να το παραβλέψει ο έλεγχος – και έτσι ξυπνάμε. Κατά συνέπεια η
υπόθεση του Φρόυντ είναι ότι το κύριο
χαρακτηριστικό της ονειρικής γλώσσας είναι η διαδικασία μεταμφίεσης και
παραμόρφωσης των παράλογων επιθυμιών που μας επιτρέπει να κοιμηθούμε
αδιατάραχτα.
Η ιδέα αυτή
άσκησε μια σημαντική επίδραση στην έννοια του Φρόυντ για το συμβολισμό.
Πιστεύει ότι κύρια λειτουργία του συμβόλου είναι να μεταμφιέζει και να
παραμορφώνει την επιθυμία που υπάρχει στον τομέα αυτό. Η συμβολική γλώσσα
νοείται σα «μυστικός κώδικας». Και η ερμηνεία των ονείρων σαν την εργασία
αποκρυπτογράφησης του.
(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗ,
1975, σελ. 56-62, 74-75)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου