Πλάτων: για τη ρητορική

Οι Σικελοί Κόραξ και Τεισίας αναφέρουν: ρητορική εστί πειθούς δημιουργός. Στους Δωριείς η λέξη δημιουργός έχει σπουδαιότερη σημασία απ’ ότι στους Ίωνες οι λέξεις  «δημιουργός», ή «κρατούσα». Έτσι χαρακτηρίζονταν τα υψηλότερα ηγετικά πρόσωπα στα δωρικά κράτη (εκεί απλά «τεχνίτες»). Το ίδιο και ο Γοργίας και ο Ισοκράτης, ο οποίος το περιγράφει πιο πεζά ως πειθούς επιστήμη.

Ο Πλάτων τρέφει μεγάλο μίσος γι’ αυτήν. Την περιγράφει ως μια επιδεξιότητα εμπειρία χάριτος τινος και ηδονής απεργασίας και την κατατάσσει μαζί με την μαγειρική τέχνη, την οψοποιικήν, τον καλλωπισμόν, την κομμωτικήν και την σοφιστική στην κολακείαν (Γοργίας, 462).

Αντίθετα υπάρχουν ίχνη μιας άλλης άποψης για την ρητορική […] Στον Φαίδρο (239e κ.ε.) απαιτείται από τον ρήτορα να αποκτά, με την βοήθεια της διαλεκτικής, σαφείς έννοιες για όλα τα πράγματα, ώστε να είναι σε θέση να τα αναπαριστά ικανοποιητικά. Οφείλει να κυριαρχήσει του Αληθούς, για να εξουσιάσει και το πιθανόν, ώστε να μπορεί να εξαπατά τους ακροατές του. Κατόπιν απαιτείται να διεγείρει τα πάθη των ακροατών του, και μ’ αυτόν τον τρόπο να καταφέρνει να κυριαρχεί σ’ αυτούς. Γι’ αυτόν τον σκοπό πρέπει να έχει μια λεπτομερή γνώση της ανθρώπινης ψυχής και να γνωρίζει τις επιδράσεις όλων των μορφών του λόγου επί του ανθρώπινου θυμικού. Άρα η δημιουργία μιας πραγματικής τέχνης του λόγου προϋποθέτει μια βαθιά και περιεκτική παιδεία.

Το γεγονός αυτό δεν αλλάζει κατ’ ουδένα τρόπο την προϋπόθεση ότι αυτό είναι το έργο του ρήτορα, δηλαδή να πείθει τους ακροατές του με τη βοήθεια του πιθανού. Βεβαίως ο Σωκράτης εξηγεί (273e) ότι όποιος φθάσει μια φορά σ’ αυτό το επίπεδο της γνώσης δεν θα ικανοποιείται πλέον από τα πιθανά από τα ταπεινά καθήκοντα. Ο υψηλότερος στόχος είναι τότε «η μετάδοση της κτηθείσας γνώσης σε άλλους». Άρα ο γνώστης μπορεί να είναι τόσο ρητορικός όσο και διδακτικός. Ο ένας στόχος είναι τώρα πολύ υψηλότερος, μολονότι δεν πρέπει να αποκλείεται κάθε άλλη χρήση της ρητορικής. Εν τούτοις, δεν μπορεί αυτή να αποτελεί σοβαρό επάγγελμα στη ζωή! Στον Πολιτικό (404d) αρνείται την διδαχήν της ρητορικής και υποδεικνύει το καθήκον να πείθει πλήθος και όχλο δια μυθολογίας. Έτσι λοιπόν περιγράφει ο Πλάτων και τον αληθινό φιλόσοφο Σωκράτη, ο οποίος άλλοτε δίδασκε επιστημονικά και άλλοτε λαϊκο-ρητορικά.

Το μυθικό συστατικό του διαλόγου είναι και το ρητορικό. Δηλαδή ο μύθος εμπεριέχει το πιθανό, άρα όχι τον σκοπό της διδαχής αλλά της δημιουργίας στους ακροατές μια δόξας [γνώμης] άρα του πείθειν. Οι μύθοι ανήκουν στην παγκάλη παιδιά [ωραίο παιδικό παιχνίδι]. Οι ρητορικές καθώς και οι γραπτές εκθέσεις συντάσσονται μόνο προς τέρψιν. Η αλήθεια δεν εκφράζεται ούτε σε γραπτή ούτε σε ρητορική μορφή. Το μυθικό και το ρητορικό στοιχείο χρησιμοποιούνται όταν η συντομία του χρόνου δεν επιτρέπει την επιστημονική διδασκαλία. Η επίκληση μαρτύρων είναι ένα ρητορικό τέχνασμα.

Με τον ίδιο τρόπο και οι πλατωνικοί μύθοι εισάγονται δια της επικλήσεως μαρτύρων. Όλως παραδόξως στην Πολιτεία (376e) διακρίνει δύο είδη λόγου, δηλαδή εκείνο το οποίο εμπεριέχει την αλήθεια και εκείνο το οποίο ψεύδεται. Σ’ αυτό το είδος ανήκουν και οι μύθοι. Τους θεωρεί δικαιολογημένους και δεν ψέγει τον Όμηρο και τον Ησίοδο γι’ αυτό, επειδή ψεύδονται, αλλά επειδή δεν το κάνουν με το ορθό τρόπο. Με τον ίδιο τρόπο λέει σαφώς (389b) ότι το ψεύδος, υπό ορισμένες συνθήκες, εξυπηρετεί τους ανθρώπους και ότι θα έπρεπε να επιτρέπεται στους ηγέτες να το χρησιμοποιήσουν για το καλό των συμπολιτών τους. Επί παραδείγματι, εισάγει έναν ολοκληρωμένο μύθο (ΙΙΙ, 414b), για να εδραιώσει στις ψυχές των συμπολιτών του μια ορισμένη άποψη και δεν αποφεύγει να χρησιμοποιήσει το ψεύδος ως ρητορικό μέσο.

Η πολεμική του Πλάτωνα εναντίον του ρητορικού στοιχείου στρέφεται μερικές φορές κατά των βασικών σκοπών της λαϊκής ρητορικής, καθώς και κατά της εντελώς ωμής, ανεπαρκούς και μη φιλοσοφικής παιδείας των ρητόρων. Θεωρεί την ρητορική θεμιτή όταν αυτή ερείδεται σε φιλοσοφική παιδεία και χρησιμοποιείται για καλούς σκοπούς.

Friedrich Nietzsche, Μαθήματα ρητορικής

(ΠΛΕΘΡΟΝ, 2004, σελ. 95-98)