Ο συντηρητισμός στη πρώιμη νεότερη Ευρώπη (1)

Η ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ στον εκσυγχρονισμό δεν ξεκίνησε, όπως συχνά ακούγεται, με το ξέσπασμα της Γαλλικής Επανάστασης· ξεκίνησε με τις απειλές που δέχθηκε από τους ηγεμόνες η παραδοσιακή τάξη πραγμάτων στην Ευρώπη, τον 17^ο και 18^ο αιώνα.

Με στόχο να συγκεντρωποιήσουν και ν’ αυξήσουν την κυριαρχία τους, αρκετοί ηγεμόνες, άλλος περισσότερο και άλλος λιγότερο πετυχημένα, προσπάθησαν να μειώσουν τις εξουσίες και τα προνόμια των ευγενών, και αστών πατρικίων, της εκκλησιαστικής ιεραρχίας, τον επικεφαλής των συντεχνιών και άλλων ημιφεουδαλικών συντεχνιακών θεμάτων. Τότε οι ομάδες αυτές προσπάθησαν να υπερασπιστούν τις παλαιές αρχές. Το μεγάλο πολιτικό εγχείρημα της πρώιμης νεότερης Ευρώπης ήταν η δημιουργία κράτους· συχνά ήταν θέμα επιβίωσης: όλοι αυτοί οι αιώνες δεν γνώρισαν ούτε μια δεκαετία ειρήνης· στην πραγματικότητα, το νεώτερο κράτος ήταν φτιαγμένο για τον πόλεμο. Οι ηγεμόνες με ολοένα μεγαλύτερη επιτυχία κατόρθωναν ν’ αποσπάσουν από τους αριστοκράτες και τα προνομιούχα σώματα τον έλεγχο του στρατού, των νόμων, των γραφειοκρατικών θεσμών και τον πλούτο του έθνους. Ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ εξέφραζε με σαφήνεια το ιδεώδες του ηγεμόνα: «Στο δικό μου πρόσωπο, και μόνο στο πρόσωπό μου, ανήκει η κυρίαρχη εξουσία […] Το κράτος είμαι εγώ».

Αντιστρόφως, όπου οι ισχυρότεροι ευγενείς μπόρεσαν να διατηρήσουν τις παλαιές τους ελευθερίες και να αντιταχθούν στους ηγεμόνες, το κράτος κινδύνευε ν’ ακολουθήσει τη μοίρα της Πολωνίας, που στα τέλη του 18^ου αιώνα διαμελίστηκε και προσαρτήθηκε εξ’ ολοκλήρου από την Πρωσία, τη Ρωσία και την Αυστρία.

Σε θέση άμυνας τώρα, οι αριστοκράτες της Ευρώπης πρόβαλαν την αρχαιότερη και πιο καθαγιασμένη από όλες τις συντηρητικές ιδέες: το κράτος δεν πρέπει να έχει δικαίωμα να επεκτείνει την εξουσία του σε βάρος των τοπικών ομάδων και των συντεχνιακών συμφερόντων.

Σε πολλά κράτη οι αριστοκρατικές οικογένειες είχαν παλαιότερα ανταμειφθεί για τις υπηρεσίες τους, ή είχαν εξαγοράσει κρατικές θέσεις […] που πρόσφεραν ανεξαρτησία και μάλιστα μεταβιβάζονταν έπειτα στους κληρονόμους τους. Ωστόσο οι ηγεμόνες χρειάζονταν δημόσιους υπαλλήλους, τους οποίους θα μπορούσαν οι ίδιοι να διορίζουν, να απολύουν ή να προωθούν κατά βούληση· […] Με δύο λόγια, ανθρώπους που θα ήξεραν ότι ο δρόμος για τον προβιβασμό τους περνούσε μέσα από την ευαρέσκεια του ηγεμόνα.

Έτσι, στη Γαλλία, οι παλαιοί ευγενείς, που κάποτε τρόμαζαν το θρόνο σιγά σιγά υποχρεώθηκαν, κλεισμένοι στην αυλή των Βερσαλλιών, να δίνουν ασήμαντες μάχες […] Στην επαρχία, οι αριστοκράτες κυβερνήτες αντικαταστάθηκαν από πράκτορες που διορίζονταν απευθείας από το βασιλιά. […]

Στην Πρωσία μια παρόμοια διαδικασία ξεκίνησε το 1640 με τη βασιλεία του Μεγάλου Εκλέκτορα Φρειδερίκου Γουλιέλμου. […] Ωστόσο, εκείνος δεν μπορούσε ούτε να αυξήσει ούτε καν να μισθοδοτήσει τα στρατεύματα του χωρίς την άδεια των ευγενών του […] Ο Μεγάλος Εκλέκτορας, λοιπόν, άλλους από τους αρχηγούς τους προσεταιρίστηκε, άλλους φυλάκισε και άλλους τους σκότωσε. Έτσι οι ευγενείς της Πρωσίας υποτάχθηκαν κι έγιναν οι πιο αποτελεσματικοί και πιστοί υπηρέτες του ηγεμόνα σε όλη την Ευρώπη.

Ωστόσο, υπήρξε εδώ κι ένα τίμημα: σε αντάλλαγμα, οι ευγενείς κέρδισαν το δικαίωμα να μονοπωλούν τα υψηλότερα αξιώματα του κράτους και του στρατού […] Παρόμοια, οι παλαιές οικογένειες ευγενών της Γαλλίας κέρδισαν φοροαπαλλαγές, οι οποίες τη δεκαετία του 1870 οδήγησαν τη Γαλλία στα πρόθυρα της χρεοκοπίας.

Στην Ισπανία, την Πορτογαλία και τη Σουηδία υπήρχαν ανάλογες αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε ηγεμόνες και ευγενείς, με τις εξουσίες των ευγενών συνήθως να βγαίνουν αποδυναμωμένες. 

Στην Αυστριακή Αυτοκρατορία ωστόσο, και παρ’ όλες τις προσπάθειες του πιο ρηξικέλευθου από όλους  τους φωτισμένους δεσπότες, του Ιωσήφ Β΄, μέχρι τα τέλη του 18^ου αιώνα μια συντηρητική αντιμεταρρύθμιση είχε επαναφέρει σχεδόν όλα τα τοπικά αξιώματα και τους κυβερνητικούς θεσμούς στα χέρια των ευγενών.

Πολλές φωνές υψώθηκαν τότε υπέρ της αμυνόμενης αριστοκρατίας κι ενάντια στην τυραννία των ηγεμόνων και των πνευματικών τους συμμάχων, των φιλοσόφων του Διαφωτισμού. Μερικοί από τους στοχαστές με τη μεγαλύτερη επιρροή, όπως ο Βολταίρος, έλπιζαν να δουν να σαρώνονται τα φεουδαλικά προνόμια και να εφαρμόζονται σ’ όλη την Ευρώπη οι ορθολογικοί κανόνες των φωτισμένων ηγεμόνων […]

Από τους πλέον σημαντικούς εκπροσώπους των συντηρητικών ήταν ο περίφημος βαρόνος ντε Μοντεσκιέ και ο σχεδόν ξεχασμένος Ιούστος Μόζερ. Το επιβλητικό έργο του Μοντεσκιέ Το πνεύμα των νόμων ξεπερνά βέβαια την απλή πολιτική, αλλά οι σύγχρονοί του διέκριναν σ’ αυτό μια επιτηδευμένη φωνή υπέρ της αντίδρασης. Όντας και ο ίδιος ευγενής […] ο Μοντεσκιέ υποστήριζε ότι μόνον ένα σύστημα κληρονομικής κατοχής των αξιωμάτων θα μπορούσε να προστατεύει τον πολίτη από τον αυθαίρετο δεσποτισμό του ηγεμόνα. Αυτός ήταν, τόνιζε, ένας τρόπος για να διατηρηθούν οι θεσμοί εξουσίας και τα διάσπαρτα κέντρα δύναμης τα οποία αποκαλούσε ενδιάμεσο σώμα. Ο Μοντεσκιέ παραδεχόταν τα ελαττώματα που είχε η επιλογή των αξιωματούχων με βάση την οικογενειακή προέλευση, αλλά αμφέβαλλε για το αν θα μπορούσε ποτέ ο τόσο αδύναμος ορθός λόγος να εφεύρει ένα καλύτερο σύστημα. Ελλείψει δημοκρατικών θεσμών, ο ανοιχτός ανταγωνισμός για τα αξιώματα αναγκαστικά θα έπρεπε να γίνεται με τους όρους που θα έθετε ο ηγεμόνας· τι άλλο θα μπορούσε να σημαίνει αυτό, εκτός από την άνοδο στην εξουσία των πιο άθλιων συκοφαντών;  

John Weiss, Συντηρητισμός και Ριζοσπαστική Δεξιά

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΡΑΘΕΝ, 2009, σελ. 11-14)