Ο ελληνοκεντρισμός

Η μείζων αυταπάτη της νεοελληνικής αυτοσυνείδησης είναι εκείνο το οποίο η ίδια (με ελάχιστη μετριοφροσύνη) ονομάζει ελληνοκεντρισμό. Οι δύο λέξεις που συνθέτουν τον όρο είναι ελληνικές. Τι σημαίνει, όμως, ο όρος αυτός; Ελληνοκεντρική είναι η σύλληψη που θέλει την Ελλάδα να αποτελεί ένα κέντρο. Κέντρο τίνος πράγματος; Κανείς δεν απαντά ξεκάθαρα στο ερώτημα, ωστόσο η αναπαράσταση του κέντρου αυτού συνεπάγεται τον κόσμο σαν να είναι η περιφέρειά του. Βεβαίως, η ελληνοκεντρική αντίληψη καθόλου δεν αποσαφηνίζει το άρρητο περιεχόμενο του ονόματος που δίνει στον εαυτό της, επειδή, όπως έχουμε πει, δεν σκέπτεται το πεπρωμένο της έτσι ώστε να το εκφράσει μέσω της γλώσσας. Κατασκευάζει για τον εαυτό της διαταραγμένες και διαταράσσουσες αναπαραστάσεις και προσφέρει ένα χείμαρρο από λόγια ή σωπαίνει.

Εντούτοις, ο ελληνοκεντρισμός είναι η μοναδική «ιδέα» την οποία μπόρεσε να προβάλλει η Ελλάδα. Και η ιδέα αυτή πήρε γύρω στα τέλη του περασμένου αιώνα και στις αρχές του δικού μας (20^ου) το μεγαλειώδες όνομα της Μεγάλης Ιδέας. Δηλαδή, ότι η (νεωτερική) Ελλάδα θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον τόσο μεγάλη και σημαντική όσο υπήρξαν και οι άλλες δύο.

Η «μεγάλη ιδέα» δεν οδήγησε στη «μεγάλη Ελλάδα» επειδή δεν ήταν ούτε μεγάλη ούτε ιδέα. Ήταν οπωσδήποτε μια αρκετά ενορμητική αναπαράσταση, ένα όνειρο που στόχευε στο μεγαλείο· εκείνο που της έλλειπε ήταν η σκέψη την οποία ενέχει κάθε ιδέα, η ισχυρή αλήθεια μιας ιδέας που καθιστά το μεγαλείο της πραγματικό. Δεν παρουσίαζε ένα καινούριο άνοιγμα στον κόσμο, δεν αποκάλυπτε το νόημά της. Δεν υποστηριζόταν από εκείνη τη φλογερή πίστη που κάνει τις αυτοκρατορίες να γεννιούνται - και να χάνονται.

Η σύλληψη της μεγάλης Ιδέας – μεγάλης Ελλάδας το πολύ πολύ να στηριζόταν πάνω σε διάφορες συλλογιστικές εθνολογικής, δημογραφικής, οικονομικής, πολιτικής, ψυχολογικής τάξεως. Ο κατακερματισμός αυτός των συλλογιστικών έδειχνε ήδη ότι έλειπε το ενιαίο του λόγου που γονιμοποιεί το γίγνεσθαι. Οι κρίσεις στις οποίες προέβαιναν οι Νεοέλληνες για τον εαυτό τους και για τους άλλους κατέληγαν σε λάθος, επειδή η παγκόσμια ιστορία (παγκόσμιο δικαστήριο) είχε ήδη εκφρασθεί.

Η αποτυχία, όταν είναι πραγματική, αναφέρεται σε μια γνήσια ιδέα. Αντιθέτως, η μη επιτυχία ουδέποτε κατορθώνει να ανασκευάσει μιαν αναπαράσταση. Και συνεχιζόταν η συζήτηση περί ελληνοκεντρισμού με τους πιο διαφορετικούς τόνους και μες στην πληρέστερη ασάφεια. Μη διαθέτοντας πραγματικά οικουμενική ιδιαιτερότητα, πως θα γινόταν η Ελλάδα κέντρο; Προσφέροντας στους άλλους το θέαμα του παρελθόντος της; Η προσφορά είναι σαφώς ανεπαρκής. Καθιστάμενη προνομιακό τουριστικό κέντρο για ανθρώπους που προσπαθούν να συλλάβουν τον κόσμο επισκεπτόμενοι τα διάφορα γραφικά και ενδιαφέροντα μέρη του;

Η Ελλάδα δεν ονειρεύτηκε να γίνει τέτοιου είδους κέντρο. Το όνειρο των Ελλήνων να ανασυστήσουν τη λάμψη των Δελφών με την οργάνωση λαμπρών δελφικών εορτών και «κάνοντας» αυτό τον άλλοτε ισχυρό και ιερό τόπο ομφαλό του κόσμου, συνεχίστηκε για κάποιο διάστημα […] Ωστόσο, η απάντηση είχε ήδη δοθεί: το μαντείο δεν δίνει πια απαντήσεις. Τα ίδια τα ερείπια γίνονταν πράγμα αισθητικό· ποτέ, όμως, μια αναπαράσταση που κλείνεται στο εσωτερικό της αισθητικής δεν μπορεί να εμφανιστεί ως έχουσα οικουμενική αξία.

Οι άλλες εκδηλώσει του ελληνοκεντρισμού επιχείρησαν να βασισθούν στον «Έλληνα άνθρωπο» ή στον «ελληνικό μύθο». Το μόνο που έκαναν όμως ήταν να αναπαριστάνουν συγκεχυμένα αυτό τον άνθρωπο και αυτόν το μύθο που δεν παριστάνονταν. Μήπως η Ελλάδα, θέλοντας να γίνει νεωτερική Ελλάδα, τρίτο στάδιο μια μακράς πορείας, λησμονούσε ότι ο μύθος, όταν είναι αληθινός, δεν είναι παρά η άλλη όψη του νομίσματος λόγος; Και με ποιον τρόπο μια μοίρα που θα ήθελε να είναι διαλάμπουσα, και μάλιστα δαιμονιακή, θα μπορούσε να αποχωρίσει το ήθος από το δαίμονα;

Καθεμιά από τις όψεις του ελληνοκεντρισμού βυθιζόταν σε μια σκιά, σκιά χωρίς όψη, σ’ ένα φως. Ο ελληνοκεντρισμός δεν πραγματώθηκε ούτε πολιτικά ούτε πολιτισμικά ούτε αισθητικά. Διότι μια σκέψη δεν μπορεί να σκεφθεί παρά μόνο αυτό που είναι (δηλαδή αυτό που γίνεται) κι όχι αυτό που με τη φαντασία της εύχεται να δει να γεννιέται. Μήπως οι Νεοέλληνες λησμόνησαν ότι το γίγνεσθαι είναι θεμελιωμένο στην ενότητα του είναι και του μη είναι; Μήπως ήλπιζαν ότι παγίωναν τη δική τους θέση, ερχόμενοι σε καθαρή ή απλή αντίθεση με τον υπόλοιπο κόσμο (που ζούσε με τη δύναμη της δικής του κίνησης); Στην πραγματικότητα άλλο δεν έκαναν παρά να εξασφαλίζουν τη δική τους αταραξία, οπότε δεν έφθαναν στην υπερβολή μιας αστραπιαίας αναταραχής.

Μπορεί η νεωτερική Ελλάδα να μη συνιστούσε έθνος νεωτερικό (δυτικού) τύπου. Τη θέση αυτή υποστήριξε, ευφυέστατα μάλιστα, όχι ένας Έλληνας αλλά ένας Γερμανός: ο Σπέγκλερ. Η «νεωτερική» Ελλάδα θα αποτελούσε, σύμφωνα με την άποψη αυτή, μέρος του «μαγικού κόσμου» που διαδέχθηκε τον ελληνορωμαϊκό κόσμο και προηγήθηκε του δυτικού και νεωτερικού κόσμου. Θα ήταν έθνος μαγικό, το ίδιο όπως οι Βυζαντινοί και οι Εβραίοι: ένα έθνος χωρίς οροθετημένο έδαφος, αλλά που θα είχε τη δική του ψυχή, μια ψυχή ούτε απολλώνια ούτε φαουστική παρά μόνο μαγική· το τελειότερο σύμβολο της θα ήταν η κρύπτη. Και τι κρύβει η κρύπτη αυτή; […]

Βεβαίως η Ελλάδα δεν παρέχει το πρότυπο ενός νεωτερικού έθνους, εντούτοις ζει στο κέντρο του νεωτερικού κόσμου. Μήπως κάνει μόνον ωσάν να ήταν νεωτερική; Ή μήπως ζει μιαν ύπαρξη παρόμοια μ’ εκείνη των φελάχων ή των «πρωτόγονων», οι οποίοι επίσης ζουν συγχρόνως και στο περιθώριο και στο κέντρο του υπερπολιτισμένου κόσμου; Αυτό θα μπορούσαν να το διαβεβαιώσουν όσοι της επιτίθενται, αλλά διαβεβαιώνοντας το θα έλεγαν την αλήθεια ή θα έκαναν λάθος;

Μαγική ή όχι, η Ελλάδα δεν είναι πια ένα σύνολο το οποίο ζει αποκλειστικά από το μαγικό και ανατολικό χριστιανισμό. […] Και το οποίο ζει με τι; Αποκλειστικά και μόνον από τα σωματίδια του φωτός που της έρχονται από τις χώρες του δύοντος ηλίου; Για να μπορέσουν τα σωματίδια αυτά να τη φωτίσουν, πρέπει η ίδια να κατευθυνθεί προς εκείνα· και η σύγχρονη Ελλάδα αναζητώντας, έστω και πολύ συγκεχυμένα, τη δική της ουσία, συναντά τη νεωτερική Δύση. Αυτή η συνάντηση φωτίζει άραγε αρκετά το νεοελληνικό πρόβλημα;

 

Κώστας Αξελός, Η μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ, 2010, σελ.21-29)