Είναι νεωτερική η Ελλάδα;

Ότι η σύγχρονη Ελλάδα έχει μια ενισχυμένη σχέση με την αρχαία Ελλάδα εκ του γεγονότος ότι είναι Ελλάδα, είναι κάτι που μοιάζει προφανές. Αλλά τι μας μαθαίνει αυτό; Οι Νεοέλληνες ζουν βεβαίως στους ίδιους τόπους όπου εκτυλίχθηκε το δράμα της αρχαίας Ελλάδας […] και μιλούν μια γλώσσα που «προέρχεται» από την αρχαία ελληνική. Αλλά ακόμη, τι;

Ότι η σύγχρονη Ελλάδα έχει μια γενική σχέση κι έναν πολύ ιδιαίτερο δεσμό με τον ιουδαιοχριστιανισμό, επειδή βγήκε ζωντανή (γεννημένη μάλλον παρά αναγεννημένη) από τις στάχτες της χριστιανικής αυτοκρατορίας του Βυζαντίου, κι αυτό επίσης φαίνεται μάλλον σαφές […] Ανάμεσα στους ειδωλολατρικούς ναούς ορθώνονται τώρα οι ορθόδοξες εκκλησίες, και το βλέμμα της άμεσης ευλάβειας κατευθύνεται προς τις ασκητικές εικόνες […]  

Ότι η νεωτερική Ελλάδα είναι νεωτερική, μοιάζει ταυτολογία. Τι σημαίνει, όμως αυτό κατά βάθος; Μήπως σημαίνει ότι ο λόγος ύπαρξης της σύγχρονης Ελλάδας συγχέεται (από κοντά ή από μακριά) με το λόγο ύπαρξης του δυτικού κόσμου; Το ερώτημα προκαλεί αμηχανία. Η σύγχρονη Ελλάδα συγκροτείται –κάπως καθυστερημένα- σε κράτος και σε σύγχρονο έθνος, απελευθερώνεται από τους θυλάκους της μουσουλμανικής και χριστιανικής φεουδαρχίας, και δείχνει ότι επιθυμεί να καταστεί ελεύθερη. Αποκτά νεωτερική αυτό-συνείδηση και προσφέρει το θέαμα μιας σχεδόν «πραγματικής» κοινωνίας. Κατευθύνεται προς – και κατευθύνεται από – τις μεγάλες δυνάμεις και διατηρεί πολύ ταραγμένες σχέσεις με τη δική της θέληση για δύναμη.

Το πρόσωπο αυτής της νεωτερικής Ελλάδας είναι εξίσου κατακερματισμένο όσο και ο γεωγραφικός της κορμός. Το στόμα προφέρει λέξεις ελληνικές, τα ελληνικά είναι αλλαγμένα αλλά πάντως ελληνικά. […] τα αυτιά σίγουρα ακούνε το βυζαντινό άσμα. Αλλά ως προς τι είναι όλα αυτά νεωτερικά; Σε τι αυτές οι δύο (ισχυρές και ασθενείς) επιβιώσεις θεμελιώνουν μια ζωή; - ας την ονομάσουμε νέα. Με τι ζει η σύγχρονη Ελλάδα; Και "ζει" έχει την έννοια που έδινε στη λέξη ο Ευαγγελιστής όταν έγραφε (ελληνικά): ουκ επ’ άρτω μόνον ζήσεται άνθρωπος.

Η ελληνική Αρχαιότητα δεν είναι παρά Αρχαιότητα που κληροδοτεί την κληρονομιά της. Κι αυτή την κληρονομιά είναι δύσκολο να τη διαχειριστεί κανείς. Ο βυζαντινός χριστιανισμός δεν είναι πια βυζαντινός, αλλά οι εικόνες που εξακολουθούν να λατρεύονται. Η νεωτερική Ελλάδα είναι κάτι παραπάνω από ένα μουσείο και κάτι παραπάνω από μια χώρα απλώς γραφική. Είναι, όμως, και κάτι λιγότερο από μια νεωτερική πραγματικότητα.

[…] Νεωτερικό είναι αυτό που είναι θεμελιωμένο στη δρώσα υποκειμενικότητα, στην αυτό-συνείδηση η οποία ερμηνεύει εαυτήν και ερμηνεύει τον κόσμο· η νεωτερικότητα τρέφεται από τη θέληση για δύναμη που ρίχνεται στην κατάκτηση του κόσμου. Τα όργανα αυτής της σκέψης κι αυτής της δράσης παρέχονται από τη φιλοσοφία του Ντεκάρτ και του Καντ, του Χέγκελ και του Μαρξ, από τη φυσικομαθηματική επιστήμη κι από την πολιτική και στρατιωτική τεχνική. Νεωτερικός σημαίνει ισχυρός, συνειδητός, οργανωτικός και τεχνικός. Η σκέψη γίνεται τεράστιος μοχλός δράσης, και τα ανθρώπινα όντα με την τέχνην θέλουν να επαναδημιουργήσουν την φύσιν –κατ’ εικόνα της θεότητας, […]

Είναι, λοιπόν, νεωτερική η Ελλάδα; Η αυτοσυνείδηση των Νεοελλήνων επιτελεί ένα πρώτο βήμα δεδομένου ότι ονομάζει τον εαυτό της, αλλά η προσπάθεια της σταματάει εκεί. Η αυτοσυνείδηση αυτή συγκροτείται βέβαια από διαταραγμένες αναπαραστάσεις σχετικά με το πεπρωμένο της αλλά, παραμένοντας μες στη διαταραχή αυτή, απιστεί απέναντι στη διάνοια της ίδιας της γλώσσας της, η οποία ονομάζει λόγον την ομιλία και τη σκέψη. […] Αλλά ο διάλογος των Νεοελλήνων με την αυτό-συνείδηση είναι δύσκολο να επιχειρηθεί· μήπως αυτός ο διάλογος, για να είναι διάλογος, χρειάζεται να έχει μια συνέχεια σημαδεμένη από τη μνήμη;

Θα μπαίναμε επίσης στον πειρασμό ν’ απαντήσουμε αρνητικά στο ερώτημα αν η (σύγχρονη) Ελλάδα διαθέτει μια σκέψη, μια επιστήμη και μια πολιτική. Συμμετέχει στην ευρωπαϊκή –και οσονούπω πλανητική- σκέψη, επιστήμη και πολιτική, αλλά συμμετέχω δεν σημαίνει καθόλου και κατέχω. Τα δέντρα αυτά δεν φυτρώνουν στο δικό της έδαφος. Η ευρωπαϊκή σκέψη διατηρεί ένα κατά πολύ ζωηρότερο διάλογο με την αρχαία σκέψη απ’ ότι η νεοελληνική σκέψη. Και η ευρωπαϊκή είναι, επίσης, σκέψη του επίκαιρου. Έτσι, η σύγχρονη Ελλάδα τρέφεται με τη δυτική σκέψη· «τρέφεται» σημαίνει: δέχεται τους καρπούς που καλλιεργούνται αλλού. Αυτό που της λείπει είναι το σύνολο: οι ρίζες, ο κορμός και τα κλαδιά του δέντρου. Φυσικά, όπως παντού, υπάρχουν θάμνοι, αλλά δεν είναι αρκετά ισχυροί ώστε να φιλτράρουν το φως μέσα απ’ το φύλλωμά τους και να δημιουργήσουν μια ακόμη αληθινή σκιά.

Καθώς λείπουν οι ρίζες του δέντρου, είναι προφανές ότι δεν υπάρχουν ούτε ο κορμός της γνώσης ούτε οι κλάδοι των επιστημών. Μπορεί η σύγχρονη Ελλάδα να «τρέφεται» με τη δυτική σκέψη, αλλά προσπαθεί απεγνωσμένα να χωνέψει τις ξένες επιστημονικές επιτεύξεις. Στην πραγματικότητα, η δίδυμη αδελφή της επιστήμης, η τεχνική, λείπει παντελώς. Οι Νεοέλληνες δεν κατασκευάζουν τον κόσμο, ούτε καν την ίδια τη χώρα τους. Δεν ξέρουν να «φτιάχνουν». Οι άνθρωποι της χώρας αυτής κοπιάζουν αλλά δεν παράγουν έργο. Μεγάλα έργα της επιστήμης, της τεχνικής ή της τέχνης – δεν βλέπουν το φως της ημέρας. […]   

Και βλέπουμε ν’ αναδύεται η πολιτική (α)-συνειδησία. Η πολιτική προέρχεται από την πόλιν (άστυ) και η σύγχρονη Ελλάδα τείνει από τότε που συγκροτήθηκε, να πραγματώνει το παράδοξο μιας πολιτικής πραγμάτωσης που δεν έχει κέντρα πραγμάτωσης. Οι σημαντικές πόλεις που έφεραν εν σπέρματι τη μελλοντική νεοελληνική αυτό-συνείδηση  δεν βρίσκονταν επί του καθαυτό ελληνικού εδάφους. Βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα παιχνίδι εισαγωγής και εξαγωγής απ’ το οποίο λείπει μια στέρεη αυτόχθων βάση. Η πολιτική δεν είναι, λοιπόν, μια ισχυρή τεχνική σκέψη που δίνει συγκεκριμένη μορφή στη μοίρα ενός συνόλου μέσω μιας ευφυούς στρατηγικής, αλλά περιπέτεια. Κι ανάμεσα στις περιπέτειες υπάρχουν μεγάλες και μικρές.

Οι Έλληνες – ή οι μη Έλληνες – που σκέπτονται το παιχνίδι της ελληνικής πολιτικής εφαρμόζουν νοητικά και ρηματικά τους δυτικούς κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού. Επιχειρούν να συλλάβουν μια πραγματικότητα ακολουθώντας ένα ακατάλληλο σχήμα. […] Σ’ αυτή την ακαταλληλότητα έρχονται να προστεθούν οι πολυάριθμες αυταπάτες της αυτοσυνείδησης του έθνους.

Κώστας Αξελός, Η μοίρα της σύγχρονης Ελλάδας

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΝΕΦΕΛΗ, 2010, σελ.13-21)