Πλάτων: Ο κόσμος των ιδεών

Μια από τις ιδέες που οι περισσότεροι θεωρούν ότι δεν είναι του Σωκράτη, αλλά του Πλάτωνα είναι ότι ο κόσμος δεν είναι καθόλου έτσι όπως φαίνεται. Υπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ φαινομενικότητας και πραγματικότητας. Οι περισσότεροι συγχέουμε τη φαινομενικότητα με την πραγματικότητα. Πιστεύουμε πως καταλαβαίνουμε, αλλά δεν καταλαβαίνουμε. Ο Πλάτων πίστευε ότι μόνο οι φιλόσοφοι καταλαβαίνουν πως είναι πραγματικά ο κόσμος. Ανακαλύπτουν τη φύση της πραγματικότητας με το να σκέφτονται παρά με το να βασίζονται στις αισθήσεις τους.

Για να υποστηρίξει τη θέση του, ο Πλάτων περιέγραψε ένα σπήλαιο. Σε αυτό το φανταστικό σπήλαιο υπάρχουν άνθρωποι αλυσοδεμένοι που κοιτάζουν έναν τοίχο. Μπροστά τους βλέπουν σκιές να τρεμοπαίζουν, τις οποίες εκλαμβάνουν ως αληθινά πράγματα. Δεν είναι. Αυτό που βλέπουν είναι σκιές τις οποίες δημιουργούν πράγματα που βρίσκονται μπροστά από μια φωτιά. Αυτοί οι άνθρωποι περνούν όλη τους τη ζωή πιστεύοντας ότι οι σκιές που προβάλλονται στον τοίχο είναι ο πραγματικός κόσμος. Ύστερα ένας από αυτούς ελευθερώνεται από τις αλυσίδες του και στρέφεται προς τη φωτιά. Αρχικά τα μάτια του είναι θαμπά, έπειτα όμως αρχίζει να βλέπει που βρίσκεται. Βγαίνει παραπατώντας από το σπήλαιο και εντέλει κατορθώνει να κοιτάξει τον ήλιο. Όταν επιστρέψει στο σπήλαιο, κανείς δεν πιστεύει όσα εκείνος τους λέει για τον εξωτερικό κόσμο. Ο άνθρωπος που ελευθερώνεται μοιάζει με τον φιλόσοφο. Βλέπει πέρα από τα φαινόμενα. Οι απλοί άνθρωποι γνωρίζουν ελάχιστα την πραγματικότητα επειδή αρκούνται στο να βλέπουν ότι βρίσκεται μπροστά τους και δεν το στοχάζονται βαθιά. Όμως τα φαινόμενα απατούν. Βλέπουν σκιές, όχι την πραγματικότητα.

Αυτή η ιστορία για το σπήλαιο συνδέεται με ότι έμεινε γνωστό ως Πλατωνική Θεωρία των Ιδεών. […] Σκεφτείτε όλους τους κύκλους που έχετε δει στη ζωή σας. Ήταν κανείς τέλειος; Όχι. Κανείς δεν ήταν απόλυτα τέλειος. […] Ο Πλάτων θα έλεγε ότι η ιδέα ενός τέλειου κύκλου είναι η Ιδέα του κύκλου. Αν θέλετε να καταλάβετε τι είναι ένας κύκλος, πρέπει να εστιάσετε στην Ιδέα του κύκλου, όχι στους πραγματικούς κύκλους που μπορείτε να σχεδιάσετε και να βιώσετε μέσω της όρασης σας, καθώς όλοι αυτοί είναι κατά κάποιον τρόπο ατελείς.

Ομοίως πίστευε ο Πλάτων, αν θέλετε να καταλάβετε τι είναι το αγαθό, τότε πρέπει να επικεντρωθείτε στην Ιδέα του αγαθού, όχι σε συγκεκριμένα παραδείγματα του που παρατηρείτε. Οι φιλόσοφοι είναι οι πιο κατάλληλοι άνθρωποι στο να στοχάζονται τις Ιδέες με αυτό τον αφηρημένο τρόπο· οι απλοί άνθρωποι παρεκκλίνουν από τον κόσμο όσο τον αντιλαμβάνονται με τις αισθήσεις τους.

Επειδή οι φιλόσοφοι στοχάζονται καλά την πραγματικότητα, ο Πλάτων πίστευε πως πρέπει να κατέχουν τον έλεγχο και όλη την πολιτική εξουσία. Στην Πολιτεία του, το διασημότερο έργο του, περιέγραψε μια φανταστική τέλεια κοινωνία. Οι φιλόσοφοι βρίσκονται στην κορυφή και έχουν ειδική εκπαίδευση· όμως θυσιάζουν τις ηδονές τους για χάρη των πολιτών τους οποίους κυβερνούν. Από κάτω τους βρίσκονται οι στρατιώτες - φύλακες που έχουν εκπαιδευτεί για να υπερασπίζονται τη χώρα, και κάτω απ’ αυτούς βρίσκονται οι εργάτες. Αυτές οι τρεις ομάδες ανθρώπων μπορούν να έχουν την τέλεια ισορροπία, πίστευε ο Πλάτων, μια ισορροπία που μοιάζει με τον καλά ισορροπημένο νου, όπου το έλλογο τμήμα ελέγχει τα συναισθήματα και τις επιθυμίες. […]

Ο Πλάτων απαγόρευε την τέχνη, επειδή πίστευε πως αναπαριστά εσφαλμένα την πραγματικότητα. […] Κάθε πτυχή της ζωής στην ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα ελέγχεται αυστηρά άνωθεν […] Ο Πλάτων πίστευε πως το να αφήνουμε τους ανθρώπους να ψηφίζουν είναι σαν να αφήνουμε τους περαστικούς να οδηγήσουν ένα πλοίο –είναι καλύτερο να αναλαμβάνουν τα πράγματα οι άνθρωποι που γνωρίζουν τι κάνουν.  

Nigel Warburton, Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ, 2012, σελ. 15-17)