Η σκέψη του Μακιαβέλι (2)

Η μεταβολή που εισάγει η σκέψη του Μακιαβέλι συνίσταται εν κατακλείδι στην αναζήτηση της αλήθειας του κόσμου όπως ακριβώς είναι. Να πάψουμε να κρίνουμε, να θρηνούμε, να ονειρευόμαστε, να συγχέουμε τις επιθυμίες μας με την πραγματικότητα. Να προσπαθούμε, αντίθετα, να αποσυναρμολογούμε τους μηχανισμούς της πραγματικής λειτουργίας της εξουσίας, των ανθρώπινων σχέσεων, της ιστορίας. Αυτά είναι τα λογικά αξιώματα … Τούτη η ρήξη ορίζει με τον τρόπο της ένα νέο πεδίο σκέψης. Τέσσερα κύρια σημεία πρέπει να συγκρατήσει κανείς στη μνήμη του.

Πρώτον, ο Μακιαβέλι περιορίζει το πεδίο του πολιτικού στοχασμού σε ένα κεντρικό θέμα: παίρνω την εξουσία (αν δεν την έχω) ή τη διατηρώ (αν την έχω). … Οι έννοιες – κλειδιά δεν είναι πλέον η philia («φιλία» στα αρχαία ελληνικά), αυτή η έμφυτη αλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων που διέκρινε ο Αριστοτέλης, ούτε η humanitas («ανθρωπιά» στα λατινικά) την οποία ο Κικέρων καθιστούσε το ελατήριο των δημόσιων πραγμάτων στην κοινότητα των ανθρώπων.

Αυτή η επιστήμη κατάληψης και διατήρησης της εξουσίας γίνεται αντιληπτή από τον Μακιαβέλι με τρόπο κυρίως δυναμικό και όχι στατικό. Αυτό είναι το δεύτερο νέο σημείο: η πολιτική είναι μόνιμη πάλη, αέναη κίνηση, συνεχώς δημιουργία. Το θέμα είναι πάντα το ίδιο: να δημιουργηθούν νέα κράτη … Διότι ο ηγεμόνας … οφείλει να αποβλέπει στην επέκταση του,, επομένως να έχει το σχέδιο για την απόκτηση νέων κρατών, για την επέκταση της κυριαρχίας και της εξουσίας του. Στην αντίθετη περίπτωση θα χαθεί, διότι όλοι οι άλλοι θα αυξηθούν εις βάρος του. Η τακτική εκείνου που κυβερνά, λοιπόν, εγγράφεται σε μια κίνηση δίχως τέλος: μάχη για την επέκταση, άμυνα εναντίον των αντιπάλων δυνάμεων, χωρίς να παραλείπει να λαμβάνει υπόψη τη μεταστροφή της κοινής γνώμης, τις αιφνίδιες και επικίνδυνες αλλαγές που προκαλούνται από τα πάθη του λαού … Η δυναμική δεν σταματά ποτέ.

Ωστόσο αυτή η δυναμική δεν εγγράφεται σε μια οποιαδήποτε πρόοδο της ιστορίας. Τούτη η μόνιμη αναταραχή … δεν οδηγεί σε καμία βελτίωση της πολιτικής κατάστασης των ανθρώπων. Πρόκειται για μια άλλη καινοτομία και για μια αποφασιστικής σημασίας ρήξη που εισήγαγε η σκέψη του Μακιαβέλι. Αυτός ο πραγματιστής υποθέτει κάτι σαν μονοτονία της ιστορίας: η ροή των γεγονότων επαναλαμβάνεται αδιάκοπα, … Αυτό το σημείο ήταν χωρίς αμφιβολία εκείνο που αποτέλεσε το μεγαλύτερο σκάνδαλο για τους σύγχρονους του Μακιαβέλι. Διότι εδώ δημιουργεί ρήξη με το βάθος της χριστιανικής σκέψης, για την οποία ο κόσμος των ανθρώπων και η ιστορία του ενσωματώνονται σε ένα θεϊκό σχέδιο και προσανατολίζονται συνολικά προς μία μορφή λύτρωσης … Πρόκειται εδώ για μια κίνηση μεγάλης νεωτερικότητας … Η ιδιαιτερότητα του Μακιαβέλι είναι λοιπόν η από μέρους του σύλληψη της πολιτικής δράσης ως μόνιμης δυναμικής στο εσωτερικό μια γενικής μονοτονίας της ιστορίας. …

Η τελευταία ρήξη που πραγματοποιείται με τη σκέψη του Μακιαβέλι είναι η επικέντρωση της πολιτικής ανάλυσης στο παιχνίδι των πολιτικών παθών. Είναι ο πρώτος που συλλαμβάνει με τρόπο τόσο σαφή και ριζοσπαστικό την πολιτική ως διαμάχη παθών (πάθος για επικυριαρχία, πάθος για διακυβέρνηση, πάθος για εκδίκηση) συνδεδεμένων με αγώνες οικονομικών και στρατιωτικών συμφερόντων. Αυτό το παιχνίδι περιπλέκεται εξαιρετικά από τις παρεμβάσεις των παθών του πλήθους.

Το να καταλάβει κάποιος την εξουσία και να τη διατηρήσει, σε τελική ανάλυση τι είναι; Τίποτε άλλο παρά η βέλτιστη προς τα συμφέροντα του χρήση των ανθρώπινων παθών και των αυταπατών που τα συντηρούν. Από αυτή την άποψη, η σκέψη του  Μακιαβέλι εξετάζει μόνο την αποτελεσματικότητα. Η επιτυχία, για τον ηγεμόνα, επιτυγχάνεται με συγκεκριμένη και σύμφωνα με τις περιστάσεις επιδεξιότητα, και όχι σε σχέση με ιδανικά, ή ηθικά πρότυπα ή κανόνες. Το ουσιώδες είναι να πετύχεις το σκοπό σου, ασχέτως του τύπου των χρησιμοποιούμενων μέσων.

Βεβαίως, αυτή η έλλειψη ηθικών ενδοιασμών συνέβαλε στο να κριθεί αρνητικά η σκέψη του Μακιαβέλι. Επέτρεψε επίσης την πραγματοποίηση της διολίσθησης από τον όρο «μακιαβελιστής» (που του ανήκει αποκλειστικά) στον όρο «μακιαβελικός» (που του αποδίδεται λανθασμένα). Εν τούτοις, αυτή η ριζική απαισιοδοξία έχει το καλό ότι φέρνει απροκάλυπτα στο φως τη δύναμη των ανθρώπινων παθών και τις αδιάκοπες συγκρούσεις των. Με τον τρόπο της αποτελεί εξαίρετη θεραπεία εναντίον των δεινών της ουτοπίας, των αντικατοπτρισμών της προόδου και κάθε αυταπάτης που τα ιδανικά, ακόμη και τα πιο γενναιόδωρα, γεννούν αναπόφευκτα.

Ροζέ-Πολ Ντρουά, Το βιβλίο της Φιλοσοφίας

(ΨΥΧΟΓΙΟΣ, 2009, σελ. 124-129)