Η μοίρα

Ο όρος μοίρα επανέρχεται συνεχώς στα έπη, κυρίως στην Ιλιάδα, και πρέπει να συσχετιστεί με το ρήμα μερίζω, που σημαίνει μοιράζω, διαιρώ. Η μοίρα είναι λοιπόν η μοιρασιά, το μερίδιο, ο κλήρος, η τύχη. Και η ρίζα σμερ- μας δίνει αμέσως την απάντηση στο ερώτημα: ποια είναι η μοίρα, το μερίδιο του ανθρώπου; Η μοίρα του είναι ο μόρος, δηλαδή ο θάνατος. Ο Όμηρος χρησιμοποιεί τη λέξη αυτή, συγγενή της μοίρας, καθώς και τις εκφράσεις μόρσιμον ήμαρ ή, σ’ ένα άλλο πλαίσιο, αίσιμον ήμαρ (η αίσα είναι συνώνυμη της μοίρας) που επανέρχονται συχνά για να προσδιορίσουν την μοιραία ημέρα, την ημέρα του θανάτου ενός εκ των ηρώων, την ημέρα που του έλαχε, κατά την αρχική μοιρασιά, ως όριο της ύπαρξής του.

Είναι σημαντικό να επιμείνουμε στη μοιρασιά της μοίρας, διότι η ίδια λέξη χρησιμοποιείται και με άλλα εξαιρετικά συγκεκριμένα περιεχόμενα: ένα κομμάτι γης, ένας στρατιωτικός σχηματισμός, ακόμα και, σε μεταγενέστερους συγγραφείς, ένα πολιτικό κόμμα, είναι και αυτά τμήματα, μοίραι. Η κατεξοχήν μοίρα όμως είναι η μοίρα του ανθρώπου, δηλαδή ο θάνατος.

Στον Ησίοδο αι Μοίραι είναι τρεις θεές, κόρες της Νύχτας, οι οποίες όπως και άλλες προολύμπιες θεότητες, είναι φοβερές εκδικήτριες, ο δε θυμός τους δεν απαλύνεται πριν τιμωρήσουν τους ενόχους, θεούς ή ανθρώπους (Θεογ., 215-222).

Ενώ για τις συγκεκριμένες Μοίρες μπορούμε να υποθέσουμε ότι έχουν σχέσεις και βρίσκονται σε διαπραγματεύσεις με τους ανθρώπους ή τους θεούς, δεν συμβαίνει το ίδιο με την ομηρική μοίραν, που δεν είναι προσωποποιημένη θεότητα αλλά απρόσωπη δύναμη, ένα είδος ύπατης νομιμότητας που επιβάλλεται σε θεούς και ανθρώπους. Εκεί που η μοίρα υπαγορεύει το νόμο της, δεν υπάρχει συζήτηση ούτε ελπίδα συμφιλίωσης. Σε ποιόν να απευθυνθούν ικεσίες, ή θυσίες, αφού η μοίρα δεν είναι κανείς; …

Την εικονογράφηση δε του σχεδόν αφηρημένου χαρακτήρα της ομηρικής μοίρας, που υπογραμμίζεται με εκφράσεις οι οποίες επανέρχονται συχνά στα έπη, μπορούμε να τη βρούμε σε δύο ανάλογες και καθοριστικές σκηνές της Ιλιάδας, όπου ο Δίας, που γνωρίζει ωστόσο τις βουλές της μοίρας, θέλει παρά ταύτα να τις επιβεβαιώσει. Την πρώτη φορά στη Ραψωδία Θ (69-72), όταν έχει αναζωπυρωθεί η μάχη μεταξύ Αχαιών και Τρώων, ξετυλίγει τη χρυσή του πλάστιγγα προκειμένου να ζυγίσει τα πεπρωμένα, τις κήρες των δύο στρατευμάτων, και ο δείκτης καταδικάζει τους Αχαιούς. Η ίδια σκηνή, πιο έντονη ακόμα και σκληρή, επαναλαμβάνεται στη Ραψωδία Χ (208-213). Ο Έκτωρ καταδιώκεται από τον Αχιλλέα, δεν μπορεί να του ξεφύγει … και καθώς περνούν μπροστά από τις ιερές κρήνες, ο Δίας ξετυλίγει και πάλι τη χρυσή  πλάστιγγα για να ζυγίσει τις κήρες των δύο ηρώων. Τότε ο δίσκος που περιέχει τη μοιραία μέρα του Έκτωρα, το αίσιμον ήμαρ του, βαραίνει και κατεβαίνει μέχρι που χάνεται στον Άδη. … Κάθε φορά λοιπόν ο Δίας, ο βασιλιάς των θεών, είναι αναγκασμένος να καταφύγει σε μια ζυγαριά, … προκειμένου να γνωρίσει το θέλημα της μοίρας.

Αυτή η απρόσωπη παντοδυναμία δεν είναι ούτε ο Γιαχβέ ούτε ο πατήρ Θεός, ούτε ο Αλλάχ, αλλά είναι ήδη η ιδέα ενός νόμου του κόσμου που δεν προσωποποιείται και στον οποίο υπόκεινται ακόμα και οι ίδιοι οι θεοί.

 Κορνήλιος Καστοριάδης, Η ελληνική ιδιαιτερότητα: Από τον Όμηρο στον Ηράκλειτο

(Εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ, 2007, σελ. 169-171)