Η γέννηση της ρητορικής

Για τίποτε άλλο δεν κατέβαλλαν οι Έλληνες μια τόσο αδιάλειπτη προσπάθεια, όσο για την ρητορεία. Γι’ αυτήν δαπανήθηκε τόση ενέργεια, σύμβολο της οποίας θα μπορούσε να αποτελέσει η αυτό-εκπαίδευση του Δημοσθένη. Αποτελεί το πλέον συνεκτικό στοιχείο και διαρκεί καθ’ όλες τις διακυμάνσεις της πορείας του ελληνικού πνεύματος. ...

Η υπέρμετρη έπαρσή τους, ότι κατόρθωναν τα πάντα με τη ρητορεία και το ρητορικό ύφος, επικρατεί σ’ ολόκληρη την αρχαιότητα κατά έναν αδιανόητο για μας τρόπο. … Οι Έλληνες εργάστηκαν[1] πολύ περισσότερο πάνω σ’ αυτήν απ’ όσο σε οποιοδήποτε άλλο πράγμα. Πάντως υπάρχει ήδη μια άνευ προηγουμένου φυσική ρητορεία, την οποία συναντούμε στον Όμηρο … Ο λαός, ο οποίος καλλιεργήθηκε με μια τέτοια γλώσσα, την πλέον εύγλωττη από όλες, μίλησε ακόρεστα πολύ και διέθετε σε πρώιμες εποχές την όρεξη και το χάρισμα της διακριτικής ικανότητας προς αυτό.

Οπωσδήποτε υπάρχουν φυλετικές διαφορές, απρόοπτα προκύπτουσες αντίθετες τάσεις, σχεδόν μέσα από τον κορεσμό, όπως η βραχυλογία των Δωριέων (κυρίως των Σπαρτιατών). Όμως, ως σύνολο οι Έλληνες αισθάνονται αγορητές, εν αντιθέσει προς τους άγλωσσους, τους μη Έλληνες (Σοφοκλής) …

Ωστόσο, κατ’ αρχήν με την πολιτική μορφή της Δημοκρατίας αρχίζει όλη αυτή η υπερβολική εκτίμηση του λόγου, ο οποίος τώρα αποτελεί το κυριότερο μέσο εξουσίας inter pares [μεταξύ ίσων]. Ο ιδρυτής της Δημοκρατίας του Ακράγαντα, ο Εμπεδοκλής, πρέπει να είναι ο «εφευρέτης» της: λέει ο Αριστοτέλης στο διάλογο Σοφιστής (Λαέρτιος, VIII,57). …

Η ρητορική είναι η κατ’ εξοχήν ars, τέχνη, πολύ χαρακτηριστική σ’ ένα λαό καλλιτεχνών! Ο Κόραξ έγραψε τον περίφημο ορισμό, η ρητορική πειθούς δημιουργός … Μαθητής του ήταν ο Τεισίας, ο οποίος αργότερα δίδαξε ρητορική στις Συρακούσες, στους Θούριους και στην Αθήνα.

Περίφημη ήταν η συμφωνία με τον δάσκαλό του[2]. Αυτός θα του πλήρωνε την αμοιβή του, αφού θα είχε κερδίσει την πρώτη του δίκη. Όμως ο καιρός περνούσε και ο Τεισίας δεν έπαιρνε μέρος σε καμία δίκη έτσι ώστε να την κερδίσει ή να την χάσει. Έτσι ο δάσκαλός ζήτησε δικαστικώς την αμοιβή του. 

Ο Κόρακας ισχυρίστηκε στην αγόρευσή του τα εξής: Κύριοι δικαστές ο μαθητής μου πρέπει οπωσδήποτε να μου πληρώσει τα δίδακτρα που μου χρωστάει, όποια κι αν θα είναι η απόφασή σας. Αν μεν με δικαιώσετε, πρέπει να με πληρώσει για να εκτελεσθεί η δικαστική απόφαση. Αν όμως δε με δικαιώσετε εμένα αλλά εκείνον, τότε ο μαθητής μου κερδίζει την πρώτη του δίκη, αποδεικνύεται η καλή του κατάρτιση και η δική μου καλή διδασκαλία και πρέπει να με πληρώσει για να τηρήσει τη συμφωνία μας

Ο Τεισίας είπε με τη σειρά του (ως αντάξιος του δασκάλου μαθητής): Κύριοι δικαστές εγώ δεν έχω καμιάν υποχρέωση πληρωμής, όποια και αν είναι η απόφασή σας. Αν μεν με δικαιώσετε, για να εφαρμοστεί η απόφασή σας, αν δε δεν με δικαιώσετε, γιατί τότε δεν θα έχω κερδίσει ακόμα την πρώτη μου δίκη και επομένως, κατά τη συμφωνία μας, δεν έχω ακόμα υποχρέωση καταβολής της αμοιβής 

Οι δικαστές αφού συνεδρίασαν χωρίς αποτέλεσμα μέχρι που νύχτωσε είπαν την εξής παροιμιώδη φράση: εκ κακού κοράκος, κακό ωόν.

Μια εκτενώς περιεκτική διδασκαλία έδωσαν οι αληθινοί σοφιστές … Με την περιοδεία του Πρωταγόρα στις ελληνικές πόλεις, που αρχίζει το 455 περίπου, δημιουργείται η σοφιστική. …

Friedrich Nietzsche, Μαθήματα ρητορικής

(ΠΛΕΘΡΟΝ, 2004, σελ. 33-37)

---

[1] Οι υπογραμμίσεις των λέξεων είναι του ίδιου του Νίτσε.

[2] Για την καλύτερη κατανόησή της ιστορίας αυτής χρησιμοποίησα μια πιο εκτεταμένη μορφή της, μιας και το απόσπασμα του Νίτσε ήταν δυσνόητο.