Ψέμα και πολιτική

«Η πλέον εν χρήσει επιστήμη

είναι η τέχνη της υποκρισίας».

          BALTASAR GRACIAN,

               L’ Homme de cour

To 1733 δημοσιεύτηκε … ένα κείμενο επιγραφόμενο Η τέχνη της πολιτικής ψευδολογίας με την υπογραφή του Jonathan Swift. Στην πραγματικότητα δεν είναι ακριβώς βιβλίο, αλλά άνοιγμα καταλόγου συνδρομητών για δύο τόμους που επρόκειτο να παρουσιαστούν σε λίγο με τον ίδιο τίτλο … οι δύο προαναφερθέντες τόμοι δεν είδαν ποτέ το φως …  Απομένει το σύντομο φυλλάδιο που πρόκειται να διαβάσουμε … :

Επιτέλους, δηλώνει περιχαρής ο συγγραφέας, επιτεύχθηκε η συγκέντρωση των διάφορων τύπων της πολιτικής ψευδολογίας· επιτέλους επιτεύχθηκε η οργάνωση τους σε σύστημα ακριβές και λογικό, άξιο να φιγουράρει στην Εγκυκλοπαίδεια και να καταστεί έτσι απαραίτητο στοιχείο «της εκπαίδευσης ενός ικανού Ηγεμόνα».

… Η πραγματεία δεν ασχολείται τόσο με τη φυσική ή πνευματική έδρα της υποκρισίας όσο με τις πολιτικές εκφάνσεις της …: πρέπει να αποκρύπτουμε την αλήθεια από το λαό για το καλό του, πρέπει να τον εξαπατούμε προς χάριν της σωτηρίας του; Η τέχνη της πολιτικής ψευδολογίας είναι στην πραγματικότητα «η τέχνη να υποβάλλονται στο λαό σωτήρια ψεύδη με καλό σκοπό».

Ο λαός «δεν έχει κανένα δικαίωμα στην πολιτική αλήθεια» … Η μάζα είναι εύπιστη, λέει ψέματα, αυταπατάται, όπως, ας πούμε όπως οι γυναίκες ή τα παιδιά. … Το ψέμα είναι το φυσικό στοιχείο της, ο αέρας που αναπνέει, και χρειάζεται «μεγαλύτερη τέχνη για να κάνεις το λαό να πιστέψει την αλήθεια παρά για να του υποβάλεις ένα σωτήριο ψέμα» …

Αμέσως όμως ανακύπτει ένα άλλο ερώτημα: ποιος έχει το δικαίωμα να επινοεί «σωτήρια ψεύδη»; … αποξενωμένος από την αλήθεια ο λαός έχει, ως αντάλλαγμα, απαραβίαστο δικαίωμα στο ψέμα, «προνόμιο δίκαιο» το οποίο εύλογα προσδοκά να ασκήσει και προς το οποίο εξάλλου δείχνει μια «επίμονη προσήλωση». Όλος ο κόσμος ψεύδεται: οι υπουργοί εξαπατούν το λαό για να τον κυβερνήσουν, ο λαός διαδίδει συκοφαντικούς ψιθύρους για να απαλλαγεί από αυτούς. …

Το κείμενο προχωρεί σε μια τυπολογία των παραχαράξεων της αλήθειας διακρίνοντας τρία είδη: το «συκοφαντικό» ψέμα μειώνει την πραγματική αξία ενός δημόσιου άνδρα, το «προσθετικό» ψέμα του αποδίδει περισσότερες αρετές από όσες διαθέτει και το «διαβιβαστικό» ψέμα μεταβιβάζει την ευθύνη μιας πράξης από ένα πρόσωπο σε άλλο. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις πάντως υπάρχει ένας χρυσός κανόνας που δεν πρέπει να ξεχνιέται: η αληθοφάνεια. Τίποτε δεν είναι χειρότερο από την υπερβολή «αυτόν τον εξευτελισμό της υπόληψης», έλεγε ο Gracian, «που αποκάλυπτε τη χαμηλή νοημοσύνη και το κακό γούστο του ανθρώπου που μιλάει». … πρέπει να χρησιμοποιείς τη σωστή αναλογία απάτης και αλήθειας κατά τις περιστάσεις και τον επιδιωκόμενο σκοπό. … Προκειμένου για τα συνήθη ψέματα που τρομοκρατούν τον κόσμο προφητεύοντας καταστροφές και προαγγέλλοντας ένα μαύρο μέλλον για να τον κάνουν να νιώθει ικανοποιημένος με ένα γκρίζο παρόν, η συνταγή είναι να χρησιμοποιούνται με σύνεση, «να μην παρουσιάζονται πολύ συχνά στο λαό τρομακτικά πράγματα διότι υπάρχει φόβος να του γίνουν οικεία και να τα συνηθίσει».

Το ίδιο ισχύει για τις υποσχέσεις που ευαγγελίζονται σ’ αυτούς που θα κάμουν τη σωστή εκλογή ένα λαμπρό μέλλον: «Δεν θα ήταν φρόνιμο να κάνει κανείς βραχυπρόθεσμες προφητείες· αυτό υπάρχει κίνδυνος να τον εκθέσει σε ντροπή και σε σύγχυση αφού σύντομα θα μπορούσε να διαψευσθεί …»   

Ιδού μερικοί από τους βασικούς κανόνες αυτής της ψευδοαλήθειας με τους οποίους ο συγγραφέας ορίζει το ρόλο του ηγεμόνα: να προνοεί ώστε τα ψέματα του να μην μπορούν να ελεχθούν ή να αποδειχθούν αντιφατικά· να μην ξεπερνούν ποτέ τα όρια της αληθοφάνειας· να ποικίλλει τις «σωτήριες ψευδολογίες του».

… Και στο κόμμα που έχει πει πολλά και χονδροειδή ψέματα, καταβαραθρώνοντας έτσι την αξιοπιστία του, η πραγματεία συνιστά μια πρωτότυπη θεραπεία ιατρικής έμπνευσης: να υποβληθεί σε αυστηρή δίαιτα, χωρίς θεατρινισμούς, να υποχρεωθεί επί τρείς συνεχείς μήνες να μη λέει παρά μόνο αλήθειες, ώστε να ξανακερδίσει, πληρώνοντας ακριβά, το δικαίωμα να ξαναρχίσει τα ψέματα με πλήρη ατιμωρησία. Αλλοίμονο, στενάζει ο συγγραφέας, ποτέ δεν θα βρεθεί κόμμα, ή πολιτικός που να αντέξει μια τέτοια δίαιτα.

Όλα αυτά ωστόσο παραμένουν ανεπαρκή: για να αποκτήσει η πολιτική ψευδολογία το κύρος που δικαιωματικά της ανήκει στο στερέωμα των τεχνών, πρέπει να αρθεί σε σύστημα. Το κείμενο προτείνει λοιπόν τη συγκρότηση μια «Ψευδολογικής Εταιρείας» που να ασχολείται αποκλειστικά με την πολιτική απάτη. Αλλά για να ευοδωθεί το φιλόδοξο αυτό σχέδιο, είναι απαραίτητες κάποιες προϋποθέσεις. Κατ’ αρχάς πρέπει η εταιρεία να διαθέτει μια μάζα αφελών έτοιμων να επαναλάβουν, να διαδώσουν και να διασπείρουν παντού τις ψευδαισθήσεις που άλλοι έχουν επινοήσει. Η διαμεσολάβηση των κορόιδων είναι απαραίτητη εφόσον «δεν υπάρχει στον κόσμο άνθρωπος πιο κατάλληλος για να πλασάρει και να διαδώσει ένα ψέμα από εκείνον που το πιστεύει». … Επιβάλλεται επίσης να δυσπιστεί όπως στην πανούκλα στα αξιόπιστα άτομα και να απαλλάσσεται από κάθε προσωπικότητα που παρέχει υποψίες ειλικρίνειας … Να κάνει το ψέμα υποχρεωτικό και να παράγει ατάραχους ψεύτες που ψεύδονται καλύτερα από όπως αναπνέουν… Αλλά ακόμα και στο σημείο αυτό δεν πρέπει η μέριμνα για τη συστηματική οργάνωση να ξεπερνά το μέτρο. … Τέλος, ο συγγραφέας συνιστά στους αρχηγούς των κομμάτων «να μην παραπιστεύουν οι ίδιοι τα ψέματά τους».      

Από την εισαγωγή του Jean-Jacques Courtine στο: Jonathan Swift, Η τέχνη της πολιτικής ψευδολογίας

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ, 1995, σελ. 7-17)