Ο «πολιτικός άνθρωπος»

Έχουν γίνει πολλές επικριτικές συζητήσεις σχετικά με τις υποτιθέμενες απόψεις του Μακιαβέλι περί «ανθρώπινης φύσης» … Από τη μελέτη του Μακιαβέλι, φαίνεται καθαρά πως εκείνο που προσπαθεί να αναλύσει δεν είναι ο «άνθρωπος», αλλά ο «πολιτικός άνθρωπος», με τον ίδιο περίπου τρόπο με τον οποίο ο Άνταμ Σμιθ τον «οικονομικό άνθρωπο». … Ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο σε σχέση με τα πολιτικά φαινόμενα – δηλαδή σε σχέση με την πάλη για την πάλη για την εξουσία· για τον άνθρωπο που λειτουργεί πολιτικά και όχι για τον άνθρωπο όπως συμπεριλαμβάνεται στους φίλους, την οικογένειά του ή έναντι του θεού … Συνεπώς, από τη μελέτη των γεγονότων, ο Μακιαβέλι κατέληξε σε ορισμένα συμπεράσματα για τον «πολιτικό άνθρωπο» και όχι για τον άνθρωπο γενικώς.  

Σε όλο του το έργο αφήνει να εννοηθεί μια μάλλον έντονη διάκριση ανάμεσα σε δύο τύπους πολιτικού ανθρώπου· τον πρώτο θα μπορούσαμε να τον αποκαλέσουμε «τύπο κυβερνήτη» και τον άλλο «τύπο κυβερνωμένου» … Η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων ανήκει στον δεύτερο τύπο. … Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της πλειονότητας είναι κατά συνέπεια η πολιτική της παθητικότητα. Οι κυβερνώμενοι δεν ενδιαφέρονται για την εξουσία, εκτός αν εξωθηθούν στη δράση λόγω κάποιας ακραίας πρόκλησης εκ μέρους των κυβερνητών ή κάτω από σπάνιες και εξαιρετικές περιστάσεις. Οι κυβερνώμενοι το μόνο που επιθυμούν είναι η ελάχιστη εξασφάλιση και μια ευκαιρία να ζήσουν τη ζωή τους και να διαχειριστούν τις πεζές τους υποθέσεις:

«Όσο (ο ηγεμόνας) δεν αφαιρεί ούτε τα υπάρχοντα ούτε την τιμή από το σύνολο των ανθρώπων, αυτοί είναι ευχαριστημένοι και ο ίδιος έχει να αντιμετωπίσει μόνο τη φιλοδοξία των λίγων, στην οποία μπορεί να βάλει τροχοπέδη με πολλούς τρόπους και εύκολα». (Ο Ηγεμόνας, Κεφ. 19)

«Γιατί για τους ανθρώπους», αναφέρει ο Μακιαβέλι, «γενικά μπορούμε να πούμε τα ακόλουθα: είναι αχάριστοι, ασταθείς, ψεύτες και υποκριτές, αποφεύγουν τους κινδύνους, είναι άπληστοι στο κέρδος και, όσο τους κάνεις καλό, είναι όλοι με το μέρος σου· σου προσφέρουν το αίμα, τα υπάρχοντα, τη ζωή και τα παιδιά τους, …, όταν ο κίνδυνος είναι μακριά· όταν όμως (ο κίνδυνος) σε πλησιάζει, σου γυρίζουν τις πλάτες. Κι εκείνος ο ηγεμόνας που στηρίζεται στα λόγια τους, αν βρίσκεται απροετοίμαστος, καταστρέφεται …». (Ο Ηγεμόνας, Κεφ. 17)

Εν τούτοις – και αυτή η παρατήρηση ταιριάζει στους κυβερνήτες και στους κυβερνώμενους εξίσου – κανείς δεν είναι απόλυτα καλός ή απόλυτα κακός … «και το συμπέρασμα ήταν πως αυτό γίνηκε γιατί οι άνθρωποι δεν ξέρουνε να’ ναι ούτε κακοί με τρόπο δοξασμένο ούτε κι ολότελα καλοί …». (Διατριβές, Βιβλίο Ι, Κεφ.27)

«Τίποτα δεν βρίσκεται πιο κούφιο κι άστατο παρά το πλήθος: αυτό μας βεβαιώνει ο δικός μας ο Τίτος Λίβιος κι οι υπόλοιποι ιστορικοί. Λέω λοιπόν πως για το ελάττωμα που κατηγορούν οι συγγραφείς το πλήθος, για το ίδιο μπορούμε να κατηγορήσουν έναν-έναν άνθρωπο ξεχωριστά, και πιο πολύ τους ηγεμόνες, αφού ο καθείς, άμα δεν τον κρατούνε σε λογαριασμό οι νόμοι, θα πέσει στα ίδια σφάλματα καθώς και το ξαμολητό πλήθος … Καταλήγω λοιπόν στο συμπέρασμα πως ο λαός δεν έχει άλλα ελαττώματα παρεκτός από κείνα πού έχουν κι οι ηγεμόνες … Κι αν κανένας κατηγορήσει λαό και ηγεμόνα, μαζί και τους δύο, μπορεί να πει κι αλήθεια· αν όμως αφήσει απέξω τους ηγεμόνες, τότε πέφτει σε σφάλμα …». (Διατριβές, Βιβλίο Ι, Κεφ.58)

James Burnham, Οι Μακιαβελιστές υπέρμαχοι της ελευθερίας

(ΚΕΔΡΟΣ, 2009, σελ. 74-81)