Πόσο υπερβολικά μεγάλος είναι ο πληθυσμός του πλανήτη ;

Η ανθρωπότητα δεν περίμενε την αυγή του 21ου αιώνα για να αρχίσει να ανησυχεί για τον υπερπληθυσμό. Ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα, όταν ο πληθυσμός του πλανήτη δεν ξεπερνούσε τα 200 εκατομμύρια, ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης συνιστούσαν στα κράτη να ελέγξουν αυστηρά τον πληθυσμό τους. Συνεπώς, η έννοια του υπερπληθυσμού είναι περισσότερο ζήτημα πολιτισμικό, παρά αριθμών. Από την εποχή του βιβλικού «αυξάνεσθαι και πληθύνεσθαι» αρχίζει η διαμάχη ανάμεσα στους υπέρμαχους της αύξησης του πληθυσμού και σε εκείνους που τάσσονται υπέρ του ελέγχου της γεννητικότητας και προειδοποιούν για τους κινδύνους που εγκυμονεί ο υπερπληθυσμός. …

Οι περισσότεροι από εμάς θεωρούν ότι, όταν πριν από 40.000 χρόνια ο πληθυσμός ολόκληρης της Γης ήταν 500.000 άτομα, επομένως δεν υπήρχε καμία απειλή υπερπληθυσμού. Κι όμως, για να τραφεί μια ομάδα ανθρώπων με τα θηράματα που έπιαναν οι κυνηγοί, χρειάζονταν κατά μέσο όρο ζωτικό χώρο 10 έως 25 τετραγωνικών χιλιομέτρων ανά άτομο. Έτσι, όταν μια ομάδα κυνηγών – τροφοσυλλεκτών ξεπερνούσε τα 25 έως 50 άτομα, βρισκόταν εκτεθειμένη σε σοβαρούς κινδύνους όσον αφορά τον ανεφοδιασμό της σε τρόφιμα. Ο υπερπληθυσμός είναι μια έννοια μεταβλητής γεωμετρίας, η οποία συνδέεται στενά με το ζήτημα των διαθέσιμων πόρων. Όμως, ο τρόπος με τον οποίο γίνεται αντιληπτή από τον πολύ κόσμο ταυτίζεται με την εικόνα ανθρώπων στριμωγμένων σαν σαρδέλες σε έναν περιορισμένο χώρο. …

Σε δύο από τους σημαντικότερους διαλόγους του, τη «Πολιτεία» και τους «Νόμους», ο Πλάτων ορίζει τον βέλτιστο πληθυσμό μιας πόλης σε συνάρτηση με τον διαθέσιμο χώρο και τους οικονομικούς πόρους, ενώ περιγράφει και τον τρόπο λειτουργίας της πόλης και την κοινωνική οργάνωση που απαιτείται για την επίτευξη αυτού του στόχου. Μάλιστα, όλα αυτά κινούνται στο απόλυτο όριο του ρεαλισμού. Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και ο Αριστοτέλης στην «Πολιτική»: υποστηρίζει ότι το μεγαλείο μιας πόλης δεν εξαρτάται από το μέγεθος του πληθυσμού της. Θεωρεί, επίσης, ότι, όταν υπάρχουν υπερβολικά πολλοί πολίτες, χάνεται ο έλεγχος και ευνοείται η εγκληματικότητα, ενώ διευκολύνονται οι ξένοι και οι μέτοικοι να σφετεριστούν την ιδιότητα του πολίτη (Πολιτική, VII.4). Επιπλέον, όταν αυξάνεται ο πληθυσμός, αυξάνεται κι ο αριθμός των φτωχών και συνακόλουθα ο κίνδυνος να εξεγερθούν. Αυτό που ανησυχεί τον Αριστοτέλη δεν είναι η επάρκεια των πόρων και της τροφής, αλλά η διατήρηση της τάξης. Η ελληνική δημογραφική σκέψη θέτει ήδη από εκείνη την εποχή τη θεματολογία ενός διαλόγου που είναι ακόμα και σήμερα στην επικαιρότητα. Κι είναι ευγονιστική, μαλθουσιανή και… ξενόφοβη.

Με την εξάπλωση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, αλλάζει η κλίμακα. Η πολιτική των κυβερνώντων προωθεί την αύξηση των γεννήσεων: πρόκειται ταυτόχρονα για μια καινοτομία αλλά και για αποτυχία, καθώς η ρωμαϊκή γονιμότητα θα κυμαίνεται πάντα σε χαμηλότερα επίπεδα από εκείνα των γειτονικών πολιτισμών. …

Με την εδραίωση του χριστιανισμού, την περίοδο από τον 3ο ώς τον 5ο αιώνα, οι αρχές εγκαταλείπουν κάθε παρεμβατισμό στον τομέα. Η τεκνοποίηση, από ζήτημα που αφορούσε τον πολίτη και την πολιτική, μετατρέπεται σε θρησκευτικό και ηθικό ζήτημα. Θα υπάρξει δε ένας έντονος διάλογος επικεντρωμένος στην παρθενία και στον ασκητισμό, που θεωρούνται από ορισμένους ως η υπέρτατη αρετή, και στον γάμο, ο οποίος αντιμετωπίζεται με απαξιωτικό τρόπο.

… Όμως, τα κείμενα της Βίβλου αντιφάσκουν… Καταφεύγοντας σε πλήθος ρητορικών ακροβασιών και τεχνασμάτων, οι πατέρες της Εκκλησίας θα προσπαθήσουν να αποδείξουν ότι δεν υπάρχουν αντιφάσεις και ότι ο λόγος του Θεού είναι ενιαίος, έστω κι αν διέταξε τον Αδάμ και την Εύα να αυξάνονται και να πληθύνονται, ενώ ο Απόστολος Παύλος υποστηρίζει στην Καινή Διαθήκη ότι είναι καλό να απέχει ο άνδρας από την ερωτική πράξη. Όμως, για τους θεολόγους, τίποτε δεν είναι αδύνατον. … Αυτή θα είναι η πορεία του δυτικού κόσμου μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα. …

Να μετράμε τα άτομα μαζί με τον Μάλθους ή να κατανέμουμε τον πλούτο μαζί με τον Μαρξ ;

Στο μεταίχμιο του 18ου και του 19ου αιώνα, το έργο του Τόμας Ρόμπερτ Μάλθους, «Δοκίμιο για την Αρχή του πληθυσμού», αποτελεί ένα ορόσημο στην ιστορία των δημογραφικών θεωριών. Ο Βρετανός οικονομολόγος και ιερέας θεωρεί ότι ο πληθυσμός αυξάνεται με ρυθμό ταχύτερο από εκείνον της παραγωγής τροφίμων, γεγονός το οποίο αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε υπερπληθυσμό και σε λιμό μεγάλης κλίμακας. Κατά τη γνώμη του, υπάρχουν δύο εναλλακτικές λύσεις: είτε αφήνουμε την κατάσταση να εξελιχθεί, οπότε οι συνέπειες θα εκδηλωθούν με αιφνιδιαστικό και οδυνηρό τρόπο καθώς η φύση θα αναλάβει την εξόντωση του «ανθρώπινου πλεονάσματος», είτε ελέγχουμε τη γεννητικότητα με την κατάργηση κάθε βοηθήματος που χορηγείται στους φτωχούς, έτσι ώστε να τους καταστήσουμε περισσότερο «υπεύθυνους». Για τον Μάλθους, η «υπεύθυνη στάση» συνίσταται στο να παντρεύεται κανείς και να κάνει παιδιά μονάχα όταν έχει τους οικονομικούς πόρους που απαιτεί η ανατροφή και η εκπαίδευσή τους. Η γρήγορη εξάπλωση της φτώχειας αποτελεί έναν κίνδυνο για την ανθρωπότητα και θα πρέπει να εξαλειφθεί.

Ο Πιερ Ζοζέφ Προυντόν του ανταπαντά ότι δεν υπάρχει πρόβλημα υπερπληθυσμού. Η αύξηση της εξαθλίωσης οφείλεται στο άδικο σύστημα της ιδιοκτησίας, το οποίο εξασφαλίζει σε ορισμένα άτομα μια άδικη εξουσία πάνω στα υπόλοιπα. …

Ο Καρλ Μαρξ, ο οποίος δεν ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τη δημογραφία καθαυτή, θεωρεί τον Μάλθους εχθρό της εργατικής τάξης και τον αποκαλεί στο «Κεφάλαιο» «αυθάδη συκοφάντη του ανθρώπινου γένους, υπηρέτη της άρχουσας τάξης και διαστρεβλωτή της επιστήμης». …

Η διαμάχη συνεχίστηκε μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα: τότε η ανθρωπότητα βρέθηκε μπροστά στην ξέφρενη αύξηση του πληθυσμού που πήρε εκρηκτικές διαστάσεις: από 3 δισεκατομμύρια το 1960, έφτασε τα 6,1 δισ. το 2000… Μάλιστα, από τη δεκαετία του 1980, αρχίζουν να λαμβάνονται περισσότερο υπόψη τα περιβαλλοντικά και τα οικολογικά διακυβεύματα.

Στις αρχές του 21ου αιώνα, οι αντιμαλθουσιανοί προσπαθούν να φανούν καθησυχαστικοί, δίνοντας έμφαση στο φαινόμενο της δημογραφικής μετάβασης που έχει ήδη δρομολογηθεί : τα ποσοστά γονιμότητας καταρρέουν παντού, ακόμα και στις πολύ φτωχές χώρες. Αυτό επιβεβαιώνει τη «δημογραφική επανάσταση» για την οποία μίλησε το 1934 ο Αντόλφ Λαντρί: κατά τη γνώμη του, η τεράστια αύξηση της παραγωγής αγαθών κάνει πλέον το πρόβλημα πληθυσμού - πόρων να φαίνεται ξεπερασμένο. Στο εξής, αυτό που θεωρείται βέλτιστος πληθυσμός εξαρτάται από την πολιτισμική έννοια της ευτυχίας, μιας έννοιας ποιοτικής και όχι πλέον ποσοτικής.

Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, ο πληθυσμός του πλανήτη θα σταθεροποιηθεί το 2050 στα 9 δισ. και το 2150 θα φτάνει τα 10 δισ. Αφού, όπως υποστηρίζει η πλειονότητα των δημογράφων, ο πλανήτης μας μπορεί να θρέψει 10 δισ. κατοίκων, πώς μπορεί να θεωρηθεί ότι υπάρχει υπερπληθυσμός με 7 δισ.; …

Απόσπασμα από το τελευταίο βιβλίο του Minois Georges «Le Poids du nombre. L’obsession du surpeuplementdans l’histoire»

Περισσότερα εδώ.