Η «θεωρία των παιγνίων» για το Μεσανατολικό

Η «θεωρία των παιγνίων» αναφέρεται στον κλάδο των μαθηματικών, ο οποίος μελετά τη λήψη αποφάσεων από άτομα ή ομάδες σε μια κατάσταση που περιέχει ένα αμάλγαμα συγκρούσεων και συνεργασίας - με άλλα λόγια, την κοινωνική πραγματικότητα σε όλες τις εκφάνσεις της. Ένα παίγνιο συνιστά μια ανταγωνιστική κατάσταση, στην οποία δύο ή περισσότερα άτομα προσπαθούν να ικανοποιήσουν τις επιδιώξεις τους και κανένα άτομο δεν μπορεί να επιβάλει τις δικές του.

Η «θεωρία των παιγνίων» προσπαθεί, με άλλα λόγια, να ανακαλύψει τη στρατηγική που πρέπει να ακολουθήσει κάθε παίκτης, ώστε να έχει τα καλύτερα αποτελέσματα. … η «θεωρία των παιγνίων» επεκτάθηκε και σε τομείς πέραν των οικονομικών και των μαθηματικών, όπως της κοινωνιολογίας, της ζωολογίας, της πολιτικής, της εξωτερικής πολιτικής, της στρατιωτικής επιστήμης, της επιχειρηματικής στρατηγικής, της βιολογίας κ.τ.λ.

Το μεσανατολικό δίλημμα...

Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία της «θεωρίας των παιγνίων» -όπως, άλλωστε, και κάθε επιστημονικού λόγου- είναι ότι πολλές φορές καταλήγει σε συμπεράσματα που έρχονται σε αντίθεση με απόψεις τις οποίες θεωρούμε περίπου αυτονόητες.

Ας εξετάσουμε σύντομα την κατάσταση στη Μέση Ανατολή μέσα από το πρίσμα αυτής της θεωρίας. Είμαστε όλοι μας αηδιασμένοι από τη συνεχιζόμενη αιματοχυσία και η πρώτη αντίδρασή μας, κάθε φορά που διαβάζουμε για μια νέα βομβιστική επίθεση αυτοκτονίας ενός Παλαιστίνιου ή για μια νέα επιδρομή των Ισραηλινών στα κατεχόμενα, είναι: «Μα πότε θα σταματήσουν επιτέλους;».

Η απάντηση είναι -αν δεν υπάρξει ξένη επέμβαση-, δυστυχώς ποτέ. Όχι επειδή τα δύο μέρη είναι παράλογα, αλλά επειδή, αντιθέτως δρουν απολύτως ορθολογικά. Οι πράξεις τους, που οδηγούν σε δεκάδες αθώων νεκρών, αποτελούν το αποτέλεσμα ορθολογικής επιλογής και όχι θρησκευτικού η πολιτικού φανατισμού, όπως επιμένουν πολλές φορές τα ΜΜΕ. Ας δούμε γιατί.

Τόσο οι Παλαιστίνιοι όσο και οι Ισραηλινοί έχουν δύο δυνατές στρατηγικές: Είτε να συνεχίσουν τις επιθέσεις είτε να τις σταματήσουν. Τα τέσσερα δυνατά αποτελέσματα -τα οποία εξαρτώνται από τη στρατηγική που θα ακολουθήσει έκαστος- παρατίθενται στη μήτρα αποδόσεων του Πίνακα.

Ποια είναι η ορθολογική στρατηγική, την οποία θα πρέπει να ακολουθήσουν οι Παλαιστίνιοι;

Αν οι Ισραηλινοί δεν συνεχίσουν τις επιθέσεις, τότε η καλύτερη στρατηγική για τους Παλαιστινίους είναι να συνεχίσουν τις δικές τους επιθέσεις, ώστε να μεγιστοποιήσουν τα αισθήματα ηττοπάθειας μεταξύ των Ισραηλινών.

Αν οι Ισραηλινοί συνεχίσουν τις επιθέσεις, τότε η καλύτερη στρατηγική για τους Παλαιστινίους είναι πάλι να συνεχίσουν και αυτοί τις επιθέσεις, ώστε να αποφύγουν την ηττοπάθεια στο δικό τους στρατόπεδο.

Με άλλα λόγια, ό,τι και να κάνουν οι Ισραηλινοί, η καλύτερη στρατηγική για τους Παλαιστινίους είναι να συνεχίσουν τις επιθέσεις. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για τους Ισραηλινούς: Η καλύτερη στρατηγική, στη βάση της ίδιας ακριβώς λογικής, είναι να συνεχίσουν και αυτοί τις επιθέσεις.

Η στρατηγική αυτή, όμως, οδηγεί τα δύο μέρη στο τετραγωνάκι 4, στην κατάσταση της συνεχιζόμενης αιματοχυσίας. Η λύση αυτή είναι χειρότερη από το τετραγωνάκι 1, που αντιπροσωπεύει την κατάσταση ειρήνης. Ωστόσο, η κατάσταση στην οποία κατέληξαν είναι το αποτέλεσμα της ορθολογικής επιλογής τής καλύτερης στρατηγικής εκ μέρους εκάστου των εμπλεκομένων.

Από αυτό παράδειγμα μπορούμε να εξάγουμε δύο συμπεράσματα:

* Ότι η ευρύτατα διαδεδομένη άποψη ότι «οι λαοί» δεν έχουν τίποτα να μοιράσουν και ότι θα τα βρουν, αν τους αφήσουν οι «ξένοι», τόσο σ' αυτήν την περίπτωση όσο και γενικώς δεν είναι αυτονόητα ορθή. Το αντίθετο μάλλον ισχύει: οι «λαοί» θα συνεχίσουν με μεγάλη χαρά να εξοντώνουν αλλήλους, εκτός και αν υπάρξει έξωθεν επέμβαση -(ΗΠΑ; ΟΗΕ;)- η οποία θα τους αναγκάσει να πάνε από το τετράγωνο 4, στο οποίο βρίσκονται με δική τους επιλογή, στο τετράγωνο 1.

* Το προηγούμενο παράδειγμα είναι μέρος μιας γενικότερης κατηγορίας παιγνίων, που ονομάζεται «το δίλημμα του φυλακισμένου». Το κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των παιγνίων είναι ότι η καλύτερη στρατηγική για κάθε συμμετέχοντα οδηγεί σε χειρότερα και για τους δύο αποτελέσματα. Όπως είναι εύκολα κατανοητό, παίγνια όπως το «δίλημμα του φυλακισμένου» έχουν οδηγήσει σε έναν ριζικό προβληματισμό της φιλελεύθερης οικονομικής αρχής, σύμφωνα με την οποία, αν κάθε άτομο δρα στη βάση των ατομικών του συμφερόντων, τα αποτελέσματα θα είναι ευεργετικά για όλους. Το σύνολο των ορθολογικών επιλογών εκάστου ατόμου στην κοινωνία δεν οδηγεί κατ' ανάγκη σε επιλογές που είναι βέλτιστες για το κοινωνικό σύνολο. Αντιθέτως, μια ευεργετική σε ατομικό επίπεδο επιλογή μπορεί να είναι καταστροφική στο συλλογικό επίπεδο.

Πάντως, πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχει μια τεράστια επιστημονική βιβλιογραφία γύρω από αυτά τα θέματα και ότι κάθε συμπέρασμα είναι προσωρινό στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης επιστημονικής συζήτησης.

Η «σταθερή ισορροπία κατά Νας»

Τα παίγνια που παρουσιάζουν, φυσικά, το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και προσεγγίζουν περισσότερο την πραγματικότητα, είναι αυτά που περιλαμβάνουν πολλούς παίκτες και στα οποία η στρατηγική που ακολουθεί ο κάθε παίκτης εξαρτάται από τις στρατηγικές που ακολουθούν οι άλλοι. Αυτός είναι ο τομέας, στον οποίο ο Αμερικανός νομπελίστας μαθηματικός Τζον Νας συνέβαλε, διατυπώνοντας την περίφημη «θεωρία ισορροπίας κατά Νας».

Μια ισορροπία κατά Νας σημειώνεται όταν η στρατηγική τού κάθε παίκτη είναι η άριστη σε σχέση με τις δεδομένες στρατηγικές που επιλέγονται από τους άλλους παίκτες. Με άλλα λόγια, μια ισορροπία κατά Νας είναι ένα σύνολο στρατηγικών τέτοιο, ώστε κάθε παίκτης πιστεύει δικαιολογημένα ότι πράττει το καλύτερο δυνατό, δεδομένης της στρατηγικής των άλλων παικτών.

Στο μεσανατολικό δίλημμα, που παρουσιάσαμε προηγουμένως, η στρατηγική που ακολουθεί ο κάθε παίκτης είναι ανεξάρτητη από το τι θα κάνει ο άλλος. Σε μια ισορροπία κατά Νας, κάθε παίκτης υιοθετεί μια στρατηγική, η οποία αποτελεί την καλύτερη επιλογή, με δεδομένες τις αποφάσεις των άλλων παικτών. …

Τάκης Μίχας, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ  04/04/2002