Ο όρος καπιταλισμός

Ο όρος «καπιταλισμός», παρά την κατάληξη της λέξης σε –ισμός, δεν υποδηλώνει κάποια ιδεολογία ή κάποιο θεωρητικό σύστημα. Χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά τον 19^ο αιώνα από Γάλλους σοσιαλιστές όπως ο Προυντόν, ο Πιερ Λερόν και ο Λουδοβίκος Μπλανκί, οι οποίοι περιέγραψαν έτσι το οικονομικό και κοινωνικό σύστημα της εποχής τους, και που ήθελαν να αντικαταστήσουν, αργά ή γρήγορα, από τον «σοσιαλισμό».

Σημειώνουμε πως ούτε ο Έγελος αλλά ούτε ο Μαρξ χρησιμοποιούσαν αυτόν τον όρο: μιλούσαν για «καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής» και για «αστική οικονομία», δύο εκφράσεις που ήταν ταυτόσημες. Πολύ σύντομα, μέσα από τα γραπτά διάφορων θεωρητικών, ο νεολογισμός απέκτησε αρνητικές συνδηλώσεις και συνδέθηκε με τις έννοιες της αδικίας και της εκμετάλλευσης, στο βαθμό που φιλελεύθεροι συγγραφείς πολλές φορές χρησιμοποίησαν αντί για τον όρο «καπιταλισμός» άλλες εκφράσεις που θεώρησαν πιο ουδέτερες, όπως «οικονομία της ελεύθερης επιχειρηματικότητας» ή «οικονομία της αγοράς».

Κατά τη διάρκεια του 20^ου αιώνα και χάρη σε ιστορικούς όπως ο Βέρνερ Σόμπερτ στη Γερμανία και ο Ανρί Οζέρ στη Γαλλία, κοινωνιολόγους όπως ο Μαξ Βέμπερ και οικονομολόγους όπως ο Σουμπέτερ, ο όρος θα αποκτήσει επιτέλους ακαδημαϊκό κύρος και θα απαλλαχθεί από το κλίμα έντονης πολεμικής που σκίαζε τη μελέτη του και που, όπως παρατήρησε ο Φρανσουά Περού, τον καθιστούσε «έννοια πολέμου».

Είναι σημαντικό ωστόσο, να σταθούμε λόγο ακόμη στον ίδιο τον όρο «καπιταλισμός». Ήδη από τον 18^ο αιώνα, η λέξη «καπιταλιστής» σήμαινε τον κάτοχο κεφαλαίων στην ιδιότητά του ως επενδυτή. Ο όρος συναντάται συχνά σε αγγλόφωνους συγγραφείς όπως ο Άνταμ Σμιθ (1723 – 1790) ή γαλλόφωνους όπως ο Τιργκό (1727 – 1781), ο οποίος το 1766 αποκαλούσε  τους διευθυντές επιχειρήσεων «καπιταλιστές επιχειρηματίες στη γεωργία» (ήταν οι γαιοκτήμονες) ή «καπιταλιστές επιχειρηματίες στη βιοτεχνία» (όσοι ήταν οι διευθυντές μη αγροτικών επιχειρήσεων).

Κατά συνέπεια, ο καπιταλισμός οριζόταν ως κοινωνικοοικονομικό σύστημα στο οποίο κυριαρχούσε η εμβληματική φιγούρα του καπιταλιστή. Τέτοιος θεωρούνταν κάποιος ιδιοκτήτης κεφαλαίων ο οποίος προσπαθούσε να τα πολλαπλασιάσει, είτε επενδύοντας τα είτε αξιοποιώντας τα εντός της επιχείρησης του. Αυτός ο ορισμός προϋποθέτει σαφή διάκριση ανάμεσα στους κατόχους των κεφαλαίων (τους καπιταλιστές) και τους μισθωτούς, οι οποίοι έχουν μόνο τα χέρια τους. […] Συγγραφείς όπως ο Άνταμ Σμιθ επιδόθηκαν στη μελέτη του πλουτισμού των εθνών, δηλαδή της οικονομικής ανάπτυξης, και έδωσαν έμφαση στο ρόλο που έπαιξε το κεφάλαιο και η συσσώρευση του.

Γενικά δέχονταν ότι η συσσώρευση αυτή, που σήμερα ονομάζουμε επένδυση ή σχηματισμό κεφαλαίου, πραγματοποιούνταν από ιδιώτες ή από επιχειρηματίες οι οποίοι ήθελαν να αποκομίσουν κέρδος … το οποίο θα επένδυαν ξανά επιτρέποντας στην επιχείρηση να αναπτυχθεί, σύμφωνα με το βασικό νόμο της ανάπτυξης που είναι ο ανατοκισμός. Αν μεταφέρουμε το σκεπτικό αυτό στην κλίμακα ενός ολόκληρου έθνους, η οικονομία μια καπιταλιστικής χώρας μπορεί να ιδωθεί σαν ένα σύστημα που στοχεύει στην αύξηση του πλούτου μέσω της συσσώρευσης του. Με άλλα λόγια, η έννοια του στάσιμου κράτους είναι ξένη στον καπιταλισμό.

[…] Έχουν δοθεί πολλοί ορισμοί, εμείς όμως θα προτιμήσουμε αυτόν του Σουμπέτερ (1883 – 1950): ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από την ιδιοποίηση των μέσων παραγωγής, από τον συντονισμό των αποφάσεων χάρη στις συναλλαγές, δηλαδή την αγορά, και τέλος από τη συσσώρευση κεφαλαίου χάρη στη διαμεσολάβηση πιστωτικού οργανισμού, μέσω δηλαδή της πίστωσης.

Αυτός ο ορισμός παρουσιάζει τον καπιταλισμό στους αντίποδες του σοσιαλισμού, εξηγώντας έτσι τη μεγάλη διαμάχη ανάμεσα στα δύο συστήματα. Πράγματι, ο Σουμπέτερ προτείνει έναν διαμετρικά αντίθετο ορισμό του σοσιαλισμού, ένα σύστημα που το χαρακτηρίζει η συλλογική οικειοποίηση των παραγωγής. Ο συντονισμός των αποφάσεων και ο ρυθμός συσσώρευσης του κεφαλαίου καθορίζονται από ένα σύνολο αριθμητικών προσταγών, το Σχέδιο, που παίρνει τη θέση της αγοράς.

Claude Jessua, Ο καπιταλισμός

(ΤΟ ΒΗΜΑγνώση, 2007, σελ. 3-6)