Το όνειρο

Το όνειρο είναι μια δραστηριότητα του κοιμώμενου ανθρώπου με την οποία το Εγώ, που επιθυμεί να κοιμηθεί, προσπαθεί να μειώσει τα κίνητρα που τείνουν να ξυπνήσουν τον κοιμώμενο. Εξ ου οι δύο πολύ γνωστές φράσεις του Φρόυντ: «Το όνειρο είναι ο φύλακας του ύπνου», και «Το όνειρο είναι η εκπλήρωση μια επιθυμίας». … Τα συμπεράσματα του Φρόυντ βρίσκουν την απλούστερη εφαρμογή τους στις περιπτώσεις όπου η διαταρακτική τάση παρεμβαίνει ανεμπόδιστα προερχόμενη από την πραγματικότητα ή από το Εγώ. Αυτό συμβαίνει όταν το Εγώ και η αίσθηση της πραγματικότητας δεν είναι αρκετά ανεπτυγμένα, όπως στα παιδιά. Ας θυμηθούμε ένα παράδειγμα του Φρόυντ:

Ένα αγόρι εικοσιδύο μηνών έχει επιφορτιστεί να προσφέρει σε κάποιον, σε ένδειξη συγχαρητηρίων, ένα καλάθι με κεράσια. Το κάνει εμφανώς δυσαρεστημένος, παρά την υπόσχεση ότι θα πάρει και ο ίδιος κεράσια για ανταμοιβή. Την επόμενη μέρα διηγείται πως ονειρεύτηκε ότι «ο Χέρμαν έφαγε όλα τα κεράσια».

Αυτά τα όνειρα «παιδικού» τύπου, παρουσιάζονται επίσης και στον ενήλικα, ιδιαίτερα υπό την πίεση επιτακτικών σωματικών αναγκών (πείνα, δίψα, σεξουαλικές ανάγκες, ανάγκη ούρησης).

Συνήθως, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά: το όνειρο φαίνεται να στερείται νοήματος, έχει ένα συναισθηματικό τόνο αινιγματικό ή ουδέτερο. Ο ονειρευόμενος λέει για το όνειρο του ότι είναι παράλογο, ασυνήθιστο, περίεργο. Κατ’ αρχήν η σκέψη του ονείρου δεν έχει τη δομή της σκέψης της εγρήγορσης: το έκδηλο περιεχόμενο είναι μια σύντμηση του λανθάνοντος περιεχομένου (συμπύκνωση). Κάθε έκδηλο στοιχείο εξαρτάται από πολλές λανθάνουσες σκέψεις (υπερπροσδιορισμός). Το συναισθηματικό φορτίο αποσπάται από το αυθεντικό του αντικείμενο και προσκολλάται σε ένα βοηθητικό αντικείμενο (μετάθεση). Η αφηρημένη σκέψη εκφράζεται με οπτικές αναπαραστάσεις (εικαστικότητα): χρησιμοποιεί σύμβολα είτε οικουμενικά, είτε σύμβολα πολιτισμικής ή ατομικής προέλευσης (συμβολισμός). Τέλος το Εγώ του ονειρευόμενου, εφόσον πλησιάζει στη σκέψη της εγρήγορσης, εισάγει στα παράγωγα του ονείρου μια λογική σειρά ή μια μεροληπτική ερμηνεία (δευτερογενής επεξεργασία). Αυτοί οι μηχανισμοί από τους οποίους οι τρεις πρώτοι χαρακτηρίζουν την «πρωτογενή διεργασία», δεν έχουν μόνο μια περιγραφική αξία, έχουν μια λειτουργία: στο όνειρο παιδικού τύπου, η ικανοποίηση μπορεί να υπάρχει χωρίς παραμόρφωση γιατί δεν προκαλεί αντίδραση από την πλευρά του Εγώ. Εάν αντίθετα η επιθυμία ή το συναίσθημα που διαταράσσουν τον ύπνο είναι τέτοιας φύσης ώστε να προκαλούν μια σύγκρουση με το Εγώ, το όνειρο δεν μπορεί να εκπληρώσει τη λειτουργία του ως φύλακας του ύπνου παρά εάν η σημασία του είναι επαρκώς συγκαλυμμένη. Οι μηχανισμοί επεξεργασίας του ονείρου επιτρέπουν ένα συμβιβασμό ανάμεσα στις απαιτήσεις του Εγώ και στα απωθημένα κίνητρα. Συχνά, η δραστηριότητα της άμυνας του Εγώ είναι αυτό που φαίνεται τόσο καθαρά στο έκδηλο περιεχόμενο. Αυτή τη δραστηριότητα ονόμασε ο Φρόυντ λογοκρισία στην Ερμηνεία των ονείρων.

Παράδειγμα. – Μια νέα γυναίκα, παντρεμένη, ονειρεύεται ότι πηγαίνει σε ένα κτήριο. Της δείχνουν ένα λεύκωμα με φωτογραφίες, διαλέγει συνοδό για μια χορευτική βραδιά, της δίνουν ένα εισιτήριο. Καταλαβαίνει ότι πρόκειται για άλλο πράγμα, αλλά καθησυχάζει τους ενδοιασμούς της: αυτός που διάλεξε είναι ένας ευγενικός άνδρας που δεν θα απαιτούσε περισσότερο από όσα θα μπορούσε να του παραχωρήσει. Η γυναίκα γίνεται δημοσιογράφος, για να καταλάβει τι γίνεται. Εδώ το όνειρο γίνεται πιο συγκεκριμένο. Φεύγει. Πυροβολούν εναντίον της, μέσα στη νύχτα. Διαφεύγει πάλι και πηδά σε ένα λεωφορείο που κινείται.

Αυτό το όνειρο παρουσιάζει εικονικά μια επιθυμία απιστίας. Είναι εύκολο να ακολουθήσουμε την ανάπτυξη της άμυνας του Εγώ. Η επιλογή ενός συνοδού για μια χορευτική βραδιά συγκαλύπτει την επιλογή ενός εραστή. Η ονειρευόμενη το καταλαβαίνει … ώστε πρέπει να καταπολεμήσει την ενοχή της με εκλογικεύσεις: ο εκλεχτός δεν θα απαιτήσει τίποτα που δεν μπορεί να του προσφέρει. Γίνεται δημοσιογράφος, για να πληροφορηθεί. Αυτά τα μέτρα άμυνας αποτυγχάνουν: το Εγώ καταφεύγει τότε στη σύγχυση, στην αμνησία, ενός μέρους του ονείρου και στη φυγή. Αλλά η σύγκρουση ανάμεσα στη σεξουαλικότητα και στην ενοχή οξύνεται. Ο πυροβολισμός μέσα στη νύχτα είναι ένας συμβιβασμός, ένα σύμβολο ταυτόχρονα σεξουαλικό και τιμωρητικό. Παρόμοια το πήδημα στο λεωφορείο συμφιλιώνει τη φυγή με τη σεξουαλική σχέση, που συχνά συμβολίζεται με τη μετακίνηση με κάποιο μεταφορικό μέσο. …

Τα τελευταία χρόνια μια από τις πιο πρωτότυπες συνεισφορές στην ψυχανάλυση των ονείρων έγινε από τον Μπέρτραμ ντ. Λιούην. Για τον συγγραφέα αυτόν, ο ύπνος είναι η επιστροφή στην κατάσταση στοματικής ικανοποίησης του βρέφους, που κοιμάται μόλις χορτάσει. «Η οθόνη του ονείρου» αντιπροσωπεύει το μητρικό στήθος και την πραγματοποίηση της επιθυμίας για ύπνο. Οι προσυνειδητές η ασυνείδητες παρασιτικές επιθυμίες που απειλούν να ξυπνήσουν τον κοιμώμενο, σχηματίζουν τα οπτικά περιεχόμενα του ονείρου και πραγματοποιούν άλλες επιθυμίες εκτός από αυτήν του ύπνου.

Daniel Lagache, Η ψυχανάλυση

(ΤΟ ΒΗΜΑγνώση, 2007, σελ. 59-63)