Η φύση των ονείρων

Οι απόψεις σχετικά με τη φύση των ονείρων παρουσιάζουν μεγάλες διαφορές στη διάρκεια των αιώνων από πολιτισμό σε πολιτισμό. Είτε όμως πιστεύει κανείς πως τα όνειρα είναι πραγματικές εμπειρίες των ασώματων ψυχών μας, […] είτε υποστηρίζει ότι τα όνειρα τα εμπνέει ο Θεός ή τα κακά πνεύματα, είτε βλέπει κανείς σ’ αυτά την έκφραση των παράλογων παθών μας ή, αντίθετα, των υψηλότερων και περισσότερο ηθικών δυνάμεων μας, μια ιδέα είναι αδιαφιλονίκητη: ότι τα όνειρα είναι γεμάτα νόημα και σημασία. Γεμάτα νόημα γιατί περιέχουν ένα μήνυμα που μπορεί να γίνει κατανοητό αν έχει κανείς το κλειδί για την ερμηνεία του. Έχουν σημασία γιατί δεν ονειρευόμαστε κάτι που είναι μηδαμινό, αν και μπορεί να εκφραστεί σε μια γλώσσα που κρύβει τη σημασία ενός ονειρικού μηνύματος πίσω από μια πρόσοψη μηδαμινότητας.

[…] κατά τους τελευταίους αιώνες, η ερμηνευτική των ονείρων είχε μετατεθεί στον τομέα των στον τομέα των προλήψεων, ενώ το φωτισμένο, μορφωμένο άτομο, κοινός άνθρωπος ή επιστήμονας, δεν είχε καμιά αμφιβολία ότι τα όνειρα ήταν δίχως νόημα και δίχως σημασία εκδηλώσεις του πνεύματος μας, στην καλύτερη περίπτωση ανακλαστικά των σωματικών μας αισθήσεων που νιώθουμε στη διάρκεια του ύπνου.

Ο Φρόυντ ήταν εκείνος που στις αρχές του 20^ου αιώνα επέβαλε και πάλι την παλιά άποψη: τα όνειρα έχουν και νόημα και σημασία. Δεν ονειρευόμαστε κάτι που να μην είναι μια σημαντική έκφραση της εσωτερικής μας ζωής, και όλα τα όνειρα είναι δυνατό να κατανοηθούν αν έχουμε το κλειδί. … Ο Φρόυντ, εμφατικά και κάπως έντονα, αποκατέστησε μια από τις πιο παλιές θεωρίες: το όνειρο είναι η εκπλήρωση των παράλογων παθών που απωθούνται στη διάρκεια του ξύπνιου μας […]  

Μπροστά στη διαπίστωση ότι δεν υπάρχει έκφραση πνευματικής δραστηριότητας που να μην εμφανίζεται στο όνειρο, πιστεύω ότι η μόνη περιγραφή της φύσης των ονείρων που δεν παραμορφώνει ή δεν περιορίζει το φαινόμενο είναι η πιο πλατιά, σύμφωνα με την οποία το όνειρο είναι μια γεμάτη νόημα και σημασία έκφραση κάθε είδους πνευματικής δραστηριότητας κάτω από την κατάσταση του ύπνου. […]

Φυσιολογικά, ο ύπνος είναι μια κατάσταση χημικής ανανέωσης του οργανισμού. […] Ψυχολογικά, ο ύπνος αναστέλλει την κύρια λειτουργία που αποτελεί το χαρακτηριστικό της ξύπνιας ζωής: την αντίδραση του ανθρώπου στην πραγματικότητα με τη σύλληψη και τη δράση […] Στην κατάσταση του ξύπνιου οι σκέψεις και τα αισθήματα ανταποκρίνονται στην πρόκληση – στο καθήκον να κυριαρχήσουμε πάνω στο περιβάλλον μας, να το μεταμορφώσουμε, να υπερασπίσουμε τον εαυτό μας εναντίον του. Η επιβίωση αποτελεί καθήκον του ξύπνιου ανθρώπου. […]

Όταν κοιμόμαστε δεν ενδιαφερόμαστε να υποτάξουμε τον εξωτερικό κόσμο στους σκοπούς μας. Είμαστε ανίσχυροι και πολύ σωστά ο ύπνος έχει αποκληθεί «αδελφός του θανάτου». Αλλά είμαστε παράλληλα και ελεύθεροι, πιο ελεύθεροι απ’ όσο στον ξύπνιο μας. […] Δεν χρειάζεται να κοιτάμε τον εξωτερικό κόσμο. Κοιτάμε τον εσωτερικό κόσμο, ενδιαφερόμαστε αποκλειστικά για τους εαυτούς μας […] Στον ύπνο το βασίλειο της ανάγκης παραχωρεί τη θέση του στο βασίλειο της ελευθερίας, όπου το «εγώ» είναι το μόνο σύστημα στο οποίο αναφέρονται οι σκέψεις και τα αισθήματα. …

Στην εμπειρία του ύπνου δε λείπει η λογική, αλλά η εμπειρία αυτή υπόκειται σε διαφορετικούς λογικούς κανόνες που είναι ολοκληρωτικά έγκυροι σ’ αυτή την ιδιαίτερη κατάσταση εμπειρίας. […]

Από τις σκέψεις αυτές προκύπτουν ορισμένα συμπεράσματα με τη φύση του ασυνείδητου: Δεν είναι ούτε το μυθικό βασίλειο της φυλετικά κληρονομημένης εμπειρίας του Γιουνγκ ούτε η έδρα των παράλογων λιμπιντικών (γενετήσιων) δυνάμεων του Φρόυντ. Πρέπει να το συλλάβουμε με βάση την αρχή: «ότι σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε επηρεάζεται από ότι κάνουμε».

Η συνείδηση είναι η πνευματική δραστηριότητα στην κατάσταση που ασχολούμαστε με την εξωτερική πραγματικότητα – δηλαδή με τη δράση. Το ασυνείδητο είναι η πνευματική εμπειρία σε μια κατάσταση ύπαρξης όπου έχουμε κλείσει το κύκλωμα επικοινωνίας με τον εξωτερικό κόσμο και δεν ασχολούμαστε πια με τη δράση αλλά με την αυτοεμπειρία μας. Το ασυνείδητο είναι μια εμπειρία που συνδέεται με έναν ειδικό τρόπο ζωής – τον τρόπο της δραστηριότητας. Και τα χαρακτηριστικά του ασυνείδητου προκύπτουν από τη φύση αυτού του τρόπου ύπαρξης. Οι ιδιότητες της συνείδησης, από το άλλο μέρος, καθορίζονται από τη φύση της δράσης και από τη λειτουργία επιβίωσης στην ξύπνια κατάσταση της ύπαρξης. […]

Έριχ Φρομ, Η ξεχασμένη γλώσσα

(ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΠΟΥΚΟΥΜΑΝΗ, 1975, σελ. 33-37)