Απόγειο και παρακμή της Δύσης

Ὁ συγγραφέας Mario Vargas Llosa (Βραβεῖο Νόμπελ, 2010) δημοσίευσε πρόσφατα στήν ἐφημερίδα El País (10.1.2013) μιά πολύ ἐνδιαφέρουσα κριτική γιά τό βιβλίο τοῦ Niall Ferguson Πολιτισμός: Ἡ Δύση καί οἱ ὑπόλοιποι, στό ὁποῖο ὁ καθηγητής τοῦ Χάρβαρντ ἐξηγεῖ γιά ποιούς λόγους κυριάρχησε ἐπί 500 καί πλέον χρόνια ὁ δυτικός πολιτισμός σ’ ὅλο τόν κόσμο. Ἕξι εἶναι, σύμφωνα μέ τόν Φέργκιουσον, τά αἴτια γιά τήν ἐγκαθίδρυση αὐτῆς τῆς ἡγεμονίας: «ὁ ἀνταγωνισμός πού δημιούργησε ἡ πολυδιάσπαση τῆς Ευρώπης σέ τόσες ἀνεξάρτητες χῶρες· τό ὅτι ἡ ἐπιστημονική ἐπανάσταση, δηλαδή ὅλα τά μεγάλα ἐπιτεύγματα στά μαθηματικά, τήν ἀστρονομία, τή φυσική, τή χημεία καί τή βιολογία ἀπό τόν 17^ο αἰώνα ὑπῆρξαν εὐρωπαϊκά· ἡ κυριαρχία τοῦ νόμου καί ἡ ἀντιπροσωπευτική κυβέρνηση, ἡ θεμελιωμένη στό δικαίωμα τῆς ἰδιοκτησίας πού ἀναδύθηκε στόν ἀγγλοσαξωνικό κόσμο· ἡ σύγχρονη ἰατρική καί ἡ ἁλματώδης πρόοδός της σέ Εὐρώπη καί ΗΠΑ· ἡ καταναλωτική κοινωνία καί τό διαρκές αἴτημα γιά περισσότερα ὑλικά ἀγαθά πού ἔδωσε ἰλιγγιώδη ἐπιτάχυνση στή βιομηχανική ἀνάπτυξη καί πάνω ἀπ’ ὅλα ἡ ἠθική τῆς ἐργασίας ἡ ὁποία, ὅπως τήν περιέγραψε ὁ Max Weber, πρόσφερε στόν καπιταλισμό μέσα στό προτεσταντικό περιβάλλον ὁρισμένους αὐστηρούς, σταθερούς κι ἀποτελεσματικούς κανόνες πού συνδύαζαν τήν προσήλωση στόν στόχο, τήν πειθαρχία καί τήν ἐγκράτεια μέ τήν ἀποταμίευση, τά θρησκευτικά καθήκοντα καί τήν ἄσκηση τῆς ἐλευθερίας.

Ὁ Βάργκας Γιόσα κρίνει ὅτι τό βιβλίο εἶναι εὐανάγνωστο, ὄχι ὅμως καί πάντοτε ἀντικειμενικό, καθώς δίνει ἰδιαίτερη ἔμφαση στή συμβολή τοῦ ἀγγλοσαξωνικοῦ κόσμου γιά τή διαμόρφωση τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, ἐκμηδενίζοντας παράλληλα τή γαλλική ἐπιρροή, ἐνῶ ὑπερεκτιμᾶ τίς θετικές συνέπειες τῆς προτεσταντικῆς μεταρρύθμισης σέ σχέση μέ τήν προσφορά των ρωμαιοκαθολικῶν ἤ καί τῶν «λαϊκῶν» (οὐδετερόθρησκων) στήν οἰκονομική καί πολιτειακή πρόοδο τῆς Δύσης. Παραδέχεται, ὡστόσο, ὅτι ὑπάρχουν στό ἔργο τοῦ Ἀμερικανοῦ καθηγητῆ πολλές ἐνδιαφέρουσες παρατηρήσεις, ὅπως λ.χ. ἐκείνη πού συνδέει τήν παγκόσμια ἐξάπλωση τοῦ δυτικοῦ τρόπου ἔνδυσης μέ τή διάδοση τῶν ἀξιῶν καί τοῦ τρόπου ζωῆς πού ὁδήγησε στήν ὁμογενοποίηση τῆς παγκοσμιοποίησης. Μέ πειστικό τρόπο ὁ Φέργκιουσον ὑποστηρίζει ὅτι ἡ προβολή τῆς ἰσλαμικῆς μαντίλας δέν εἶναι μία ἀκόμη μόδα ἀλλά ἀποτελεῖ μέρος μιᾶς εὐρύτερης ἀτζέντας, ἡ ὁποία ἀποσκοπεῖ στόν περιορισμό τῶν δικαιωμάτων τῆς γυναίκας καί στήν ἐγκαθίδρυση τῆς σαρία. Αὐτό ἀκριβῶς συνέβη στό Ἰράν μετά τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1979 ὅταν οἱ ἀγιατολάχ ξεκίνησαν ἐκστρατεία ἐνάντια στόν «τοξικό ἐκδυτικισμό», τό ἴδιο γίνεται καί σήμερα στήν Τουρκία, ἄν καί μέ πιό ἀργούς καί ήπιους ρυθμούς.

Ὅπως εἴπαμε, ὁ Βάργκας Γιόσα δέν συμμερίζεται ὅλες τίς τοποθετήσεις τοῦ Φέργκιουσον· διαφωνεῖ, γιά παράδειγμα, μέ τή θέση του ὅτι ὁ ἰμπεριαλισμός καί ἡ ἀποικιοκρατία ἔχουν να παρουσιάσουν τελικά περισσότερα θετικά παρά ἀρνητικά ἀποτελέσματα γιά τούς λαούς καί τοῦ ἀντιτάσσει τό ὀδυνηρό παράδειγμα τοῦ Κονγκό. Συμφωνεῖ, ὅμως, ὅτι ὁρισμένες ἀναλύσεις τοῦ Ἀμερικανοῦ συγγραφέα εἶναι ἰδιαίτερα ὀξυδερκεῖς, ὅπως ἡ περιγραφή τῆς ἐκπληκτικῆς μεταμόρφωσης τῆς σύγχρονης Κίνας. Ἀκολουθώντας τό παράδειγμα τῆς μελέτης τοῦ Μάξ Βέμπερ γιά τή βιομηχανική ἐπανάσταση στήν Ἀγγλία, ἀναδεικνύει τήν ἐλάχιστα γνωστή συμβολή τοῦ προτεσταντικοῦ χριστιανισμοῦ στήν ἀνάπτυξη τῆς Κίνας. Τά ἀριθμητικά δεδομένα πού παραθέτει, εἶναι κατά τόν Βάργκας Γιόσα ἀποστομωτικά: στήν πιό ἀναπτυσσόμενη πόλη τῆς χώρας, τή Wenzhou τῆς ἐπαρχίας Zhejiang, πρίν ἀπό 30 χρόνια ὑπῆρχαν μόλις καμιά τριανταριά προτεσταντικές ἐκκλησίες, ἐνῶ σήμερα καταγράφονται 1.339 ἀναγνωρισμένες ἀπό τό Κράτος καί πάρα πολλές ἄλλες μή ἀναγνωρισμένες, μέ ἀποτέλεσμα ἡ συγκεκριμένη πόλη νά ἔχει πάρει τό προσωνύμιο «κινεζική Ἰερουσαλήμ».

Ὁ Φέργκιουσον θεωρεῖ ὅτι ὁ καπιταλισμός διεφθάρη ἀπό τήν ἀχαλίνωτη ἀπληστία τῶν τραπεζιτῶν καί τῶν οἰκονομικῶν ἐλίτ, ἡ ὁποία τούς ὁδήγησε, ὅπως δείχνει σαφῶς ἡ σημερινή κρίση, σέ αὐτοκτονικές κινήσεις πού οὐσιαστικά ὑπονόμευαν τά ἴδια τά θεμέλια τοῦ χρηματοπιστωτικοῦ συστήματος. Ἐπιπλέον ὁ ἡδονισμός, ἀδιαφιλονίκητη ἀξία τῆς ἐποχῆς μας, κατέληξε νά γίνει ἡ μόνη σήμερα σεβαστή καί ἐφαρμοστέα θρησκεία, καθώς οἱ ὑπόλοιπες, κυρίως ὁ χριστιανισμός –καθολικός καί προτεσταντικός– ἀσκοῦν ὁλοένα καί μικρότερη ἐπιρροή στή δημόσια ζωή τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν. Ἡ ἀποπολιτικοποίηση, ἡ ἐπιπολαιότητα, ὁ κυνισμός κυριαρχοῦν σ’ ἕναν κόσμο ὅπου ἡ πνευματική ζωή καί οἱ ἠθικές ἀξίες ἐνδιαφέρουν μόνο κάποιες ἀσήμαντες μειονότητες.

Ὁ Μάριο Βάργκας Γιόσα θεωρεῖ ὅτι ἀπό τήν κριτική τοῦ Φέργκιουσον λείπει μιά σημαντική ἀναφορά, ἡ ὁποία θά μποροῦσε ἴσως νά μετριάσει τήν ἤπια ἀπαισιοδοξία του. Πρόκειται γιά τό κριτικό πνεῦμα, αὐτή τήν ἱκανότητα τῆς Δύσης νά ἀναστοχάζεται τόν ἑαυτό της καί νά αὐτοδιορθώνει τά λάθη της πού ἀπειλοῦν νά τήν καταστρέψουν. Σέ ἀντίθεση μέ τούς Πέρσες, τούς Ὀθωμανούς ἤ τούς Κινέζους πού πέρασαν περιόδους ἀκμῆς ἀλλά γρήγορα ὁδηγήθηκαν λόγω τῆς ἐσωστρέφειας καί τῆς νωθρότητάς τους στό περιθώριο, ἡ Δύση –ἤ καλύτερα, οἱ χῶροι ἐλευθερίας πού ἄνοιγε πάντα ὁ πολιτισμός της– μέ τούς φιλοσόφους, τούς ποιητές καί τούς ἐπιστήμονες, μπόρεσε ἐπί μισή χιλιετία νά κυριαρχήσει στόν κόσμο.

Ἔχει ἐξαφανιστεῖ αὐτό τό κριτικό πνεῦμα; ἀναρωτιέται ὁ Βάργκας Γιόσα. Ὁ ἴδιος γράφει πώς τέλειωσε τό βιβλίο τοῦ Φέργκιουσον τήν ἴδια μέρα πού πῆγε νά δεῖ σ’ ἕναν κινηματογράφο τῆς Νέας Ὑόρκης τήν ταινία Zero Dark Thirty τῆς Κάθριν Μπίγκελοου, ἡ ὁποία περιγράφει μέ ἀκρίβεια καί καλλιτεχνικό ταλέντο τίς ἔρευνες τῆς CIA γιά τόν ἐντοπισμό καί τήν ἐξόντωση τοῦ Ὀσάμα Μπίν Λάντεν, χωρίς διόλου νά ἀποκρύπτει ἤ νά ὡραιοποιεῖ τά λάθη, τίς ἀνοησίες, τή γραφειοκρατική στενοκεφαλιά, ἀκόμα καί τά τρομακτικά βασανιστήρια στά ὁποῖα ὑπέβαλλαν τούς τρομοκράτες προκειμένου νά τούς ἀποσπάσουν μιά πληροφορία. Ὅταν τελείωσε ἡ αὐτοκριτική αὐτή ταινία, πολλοί ἀπό τούς ἑκατοντάδες νεοϋορκέζους θεατές χειροκρότησαν μέ ἐνθουσιασμό, ἄλλοι παραδίπλα ἔκλαιγαν. Ἐκείνη τή στιγμή ἀκριβῶς, λέει ὁ Βάργκας Γιόσα, σκέφτηκα ὅτι ὁ Νήλ Φέργκιουσον κάνει λάθος, ὅτι ὁ δυτικός πολιτισμός ἔχει ἀκόμα ἀρκετή δύναμη γιά νά συνεχίσει.

Περιοδικό Φρέαρ τχ. 1, Μάιος-Ἰούνιος 2013