Ηθική

Η ηθική μας δίνει τα πρότυπα συμπεριφοράς. Στα μάτια μερικών στοχαστών, με διασημότερο, ίσως τον Χέγκελ, διαμορφώνει την ίδια μας την ταυτότητα. Η συνείδηση του εαυτού μας, είτε κατ’ ουσίαν είτε σε μεγάλο βαθμό, είναι η συνείδηση του τρόπου με τον οποίο γινόμαστε αντιληπτοί από τους άλλους ανθρώπους. Χρειαζόμαστε ιστορίες που αφορούν τη δική μας αξία στα μάτια των άλλων, στα μάτια του κόσμου. Βέβαια, οι απόπειρες ώστε να ενισχύσουμε αυτή την αξία ενδέχεται να αγγίξουν την υπερβολή, όπως δείχνει ο Πάουλ Κλέε (βλέπε εικόνα).

Οι μηχανισμοί του ηθικού περιβάλλοντος μπορεί να είναι περίεργα αόρατοι. […] Ο Χίτλερ είπε: «Πόσο τυχεροί είναι αυτοί που κυβερνούν ανθρώπους, οι οποίοι δεν μπορούν να σκεφθούν». Διατυπώνοντας, όμως, την παραπάνω φράση, φαίνεται και ο ίδιος να μην έβλεπε την ηθική ατμόσφαιρα, η οποία έδωσε τη δυνατότητα να ανθήσουν οι δικές του ιδέες (και συνεπώς να αποκτήσει δύναμη). Η ατμόσφαιρα αυτή περιλαμβάνει εικόνες περί της αρχέγονης αγνότητας μιας συγκεκριμένης φυλής και λαού. […] Περιλάμβανε οράματα εθνικού και φυλετικού πεπρωμένου. Περιλάμβανε ιδέες μεταμόρφωσης εξ αποκαλύψεως, μέσω της εθνικής αλληλεγγύης και της στρατιωτικής αφοσίωσης σ’ έναν αγώνα. Αυτή η ατμόσφαιρα εναρμονιζόταν με την ιδέα ενός ηγέτη, του οποίου το θείο όραμα είναι απολυταρχικό και ακαταμάχητο. Αυτές οι ιδέες ήταν με τη σειρά τους ριζωμένες στην παρερμηνεία του Δαρβινισμού, στο γερμανικό ρομαντισμό, και ακόμα σε μερικές πτυχές του Ιουδαϊσμού και του Χριστιανισμού. Εν συντομία, ο Χίτλερ κατόρθωσε να ανέλθει στην εξουσία μόνο επειδή οι άνθρωποι όντως σκέφτονταν – όμως η σκέψη τους ήταν δηλητηριασμένη από την περιρρέουσα ιδεολογική ατμόσφαιρα, την οποία μπορεί οι ίδιοι να μην είχαν πλήρως συνειδητοποιήσει. Διότι είναι δυνατόν να μην έχουμε επίγνωση των ιδεών μας […]

Υπάρχει μια ιστορία για έναν φυσικό που επισκέπτεται το συνάδελφό του Μπορ και εκφράζει την έκπληξή του βλέποντας ένα πέταλο αλόγου να κρέμεται στον τοίχο: «Δεν πιστεύω να είσαι προληπτικός;» «Όχι βέβαια, αλλά μου είπαν ότι είναι αποτελεσματικό, είτε το πιστεύεις είτε όχι». Τα τυχερά πέταλα δεν επιφέρουν αποτελέσματα, αλλά η ηθική ατμόσφαιρα το πράττει.

Πάουλ Κλέε: «Δύο άνδρες συναντώνται, ο καθένας θεωρώντας ότι ο 
άλλος βρίσκεται σε υψηλότερη θέση». Ένα σχόλιο για τη δουλοπρέπεια 
που συχνά περιλαμβάνεται στη φιλοδοξία για σεβασμό.

Η ηθική ατμόσφαιρα είναι διαφορετικό πράγμα από την ηθικολογική ατμόσφαιρα. Στην πραγματικότητα, ένα από τα χαρακτηριστικά της ηθικής ατμόσφαιρας μπορεί να είναι η εχθρότητα απέναντι στην ηθικολογία, η οποία είναι είτε εκτός τόπου, είτε κακής μορφής ηθική. Και μόνον να σκεφθούμε το παραπάνω, αυτό αρκεί για να επηρεάσει τον τρόπο ζωής μας. Έτσι, για παράδειγμα, μια ιδιαιτερότητα της παρούσης ατμόσφαιρας είναι ότι ενδιαφερόμαστε περισσότερο για τα δικαιώματά μας, παρά για το «καλό» μας. Το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για προγενέστερους στοχαστές της ηθικής, όπως εκείνοι που έγραψαν τις Ουπανισάδες, ή ο Κομφούκιος, ο Πλάτων και οι θεμελιωτές της χριστιανικής παράδοσης, εστιαζόταν στην κατάσταση της ανθρώπινης ψυχής, και αυτό σήμαινε κατάσταση δικαιοσύνης ή αρμονίας […] Για τον Πλάτωνα δεν θα μπορούσε να υπάρξει άλλη πολιτική οργάνωση πέραν εκείνης που αποτελείται από δίκαιους πολίτες. […]

Σήμερα, η τάση δεν είναι να ενστερνιζόμαστε την παραπάνω θέση, αλλά να θεωρούμε ότι οι συνταγματικές δημοκρατίες είναι καλές, ανεξάρτητα από τα ατομικά ελαττώματα των κυβερνώντων. Είμαστε περισσότερο αμήχανοι όταν αναφερόμαστε στο δικό μας καλό: φαίνεται ηθικολογικό μη δημοκρατικό ή ελιτίστικο. Είμαστε επίσης παρόμοια αμήχανοι όταν αναφερόμαστε στο καθήκον. Στην ουσία, έχουμε απολέσει το βικτωριανό ιδεώδες μιας ζωής αφιερωμένης στο καθήκον ή σε κάποια υψηλή αποστολή. Άρα, ένα μεγάλο τμήμα της ηθικής μας ενέργειας αναλώνεται στην προστασία των αξιώσεων που προβάλλουμε ο ένας στον άλλο, κι αυτό περιλαμβάνει την προστασία της ψυχικής μας κατάστασης ως καθαρά ιδιωτικό και αποκλειστικό δικό μας θέμα.

Τα ανθρώπινα όντα είναι ηθικά ζώα. Δεν εννοώ ότι από τη φύση μας συμπεριφερόμαστε αρκετά καλά, ούτε ότι λέμε διαρκώς ο ένας στον άλλο τι να πράξει. Όμως σταθμίζουμε και αξιολογούμε, συγκρίνουμε και θαυμάζουμε, αξιώνουμε και δικαιολογούμε. Δεν «επιλέγουμε» εν κενώ τούτο ή εκείνο. Προτιμούμε να συμμερίζονται οι άλλοι τις προτιμήσεις μας […] Ελπίζουμε ότι η προσωπική μας ιστορία μας παρουσιάζει αξιοθαύμαστους, και επιθυμούμε οι αδυναμίες μας να είναι κρυμμένες και να επιδέχονται διάψευσης. […]

Δεν μας αρέσει να μας λένε τι να πράξουμε. Θέλουμε να απολαμβάνουμε τη ζωή μας, και μάλιστα να το κάνουμε με ήσυχη τη συνείδηση. Οι άνθρωποι που διαταράσσουν την ισορροπία αυτήν είναι δυσάρεστοι. Επομένως, οι ηθικολόγοι είναι συχνά απρόσκλητοι στη γιορτή, και έχουμε πολλές αμυντικές γραμμές εναντίον της […]

Η ηθική είναι ενοχλητική. Συχνά αισθανόμαστε αμηχανία, όταν σκεφτόμαστε την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, ή ότι οι ανέσεις μας οφείλονται στις θλιβερές συνθήκες εργασίας στον Τρίτο Κόσμο. […] Όμως απαιτείται μια εξήγηση περί των γεγονότων όπως οι εν λόγω εκμεταλλευτικές τάσεις είναι παγιωμένες σε έναν πολιτισμό, και δεν ανήκουν, απλώς, σε κάποιο ευκαιριακό περιθώριο. […] Οι ρατσιστές και οι σεξιστές, όπως και οι ιδιοκτήτες δούλων προ του Αμερικανικού Εμφυλίου στην Αμερική, πάντα πρέπει να μπορούν να προβάλλουν στον εαυτό τους κάποια δικαιολογία για το σύστημά τους. Η ηθική ατμόσφαιρα θα στηρίξει την πεποίθηση ότι εμείς είμαστε πολιτισμένοι ενώ εκείνοι όχι, ή ότι εμείς αξίζουμε καλύτερης τύχης από εκείνους, ή ότι εμείς είμαστε έξυπνοι, ευαίσθητοι, λογικοί προοδευτικοί, επιστημονικοί, έγκυροι, ευλογημένοι, οι μόνοι που μπορούμε να απολαμβάνουμε την ελευθερία και τα ανθρώπινα δικαιώματα –ενώ εκείνοι δεν είναι. Η διαστρεβλωμένη ηθική αποτελεί ουσιώδη προϋπόθεση της δουλείας, των στρατοπέδων συγκέντρωσης και της πορείας προς το θάνατο.

Simon Blackburn, Ηθική

(ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, 2006, σελ. 1-9)