Μύθοι και όνειρα

Ενώ ο Φρόυντ αναλύει μύθους σε όλα του τα κείμενα, ο βασικός του μύθος, αυτός του Οιδίποδα, εξετάζεται κατά κύριο λόγο στην Ερμηνεία των Ονείρων, αφού τόσο ο ίδιος ο Φρόυντ όσο και ο Γιούνγκ παραλληλίζουν τους μύθους με τα όνειρα:

Αν ο Οιδίπους Τύραννος συγκινεί το σύγχρονο κοινό όσο και εκείνο της εποχής στην οποία παραστάθηκε, η εξήγηση μπορεί να είναι μόνο ότι η επίδρασή του δεν έγκειται στην αντίθεση μεταξύ πεπρωμένου και ανθρώπινης (ελεύθερης) βούλησης, αλλά πρέπει να αναζητηθεί στην ιδιαίτερη φύση του υλικού πάνω στο οποίο προβάλλεται αυτή η αντίθεση. Πρέπει να υπάρχει κάτι (λανθάνον) που καθιστά μια φωνή μέσα μας έτοιμη να αναγνωρίσει την ακατανίκητη δύναμη του πεπρωμένου στον Οιδίποδα … Η μοίρα του Οιδίποδα μας συγκινεί μόνο επειδή θα μπορούσε να ήταν δική μας – επειδή ο μάντης μας χρέωσε με την ίδια κατάρα πριν από τη γέννησή μας όπως κι αυτόν … Τα όνειρα μας μας πείθουν ότι έτσι είναι. Ο βασιλεύς Οιδίπους, που σκότωσε τον πατέρα του Λάιο και παντρεύτηκε τη μητέρα του Ιοκάστη, μας παρουσιάζει απλώς την εκπλήρωση των παιδικών μας επιθυμιών. Αλλά, πιο τυχεροί από εκείνον, έχουμε εντωμεταξύ επιτύχει, στο βαθμό που δεν έχουμε γίνει ψυχονευρωσικοί, να αποσυνδέσουμε τη σεξουαλική μας παρόρμηση από τη μητέρα μας και να ξεχάσουμε τη ζήλια για τον πατέρα μας. 

(Φρόυντ, Η Ερμηνεία των Ονείρων, IV, σελ. 262-63)

Στο επιφανειακό – ή δηλωτικό – επίπεδο, η ιστορία του Οιδίποδα περιγράφει τη μάταιη προσπάθεια του ανθρώπου αυτού να ξεφύγει από τη μοίρα που του έχει οριστεί. Στο λανθάνον επίπεδο, όμως, αυτό που θέλει πιο πολύ ο Οιδίπους είναι να κάνει αυτό που δηλωτικά δεν επιθυμεί καθόλου. Θέλει να κάνει πράξη το «Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα» του. Το δηλωτικό – ή κυριολεκτικό – επίπεδο του μύθου κρύβει το λανθάνον, συμβολικό νόημα. Στο δηλωτικό επίπεδο ο Οιδίπους είναι το θύμα της μοίρας. Στο λανθάνον είναι ο ένοχος. Αν κατανοηθεί σωστά, ο μύθος δεν απεικονίζει την αποτυχία του Οιδίποδα να ανατρέψει το αναπόφευκτο πεπρωμένο του, αλλά την επιτυχία του να εκπληρώσει τις πιο μύχιες επιθυμίες του.

Ωστόσο το λανθάνον νόημα δεν περιορίζεται σε αυτά. Γιατί ο μύθος τελικά δεν είναι καν για τον Οιδίποδα. Όπως το δηλωτικό επίπεδο –στο οποίο ο Οιδίπους είναι το θύμα– κρύβει το λανθάνον - στο οποίο ο Οιδίποδας είναι ο Θύτης-, έτσι και αυτό το επίπεδο κρύβει ένα ακόμη αφανέστερο, στο οποίο ο πραγματικός θύτης είναι ο μυθοποιός και κάθε αναγνώστης που τον συνεπαίρνει ο μύθος. Εδώ ο μύθος έχει να κάνει με την εκπλήρωση του Οιδιπόδειου Συμπλέγματος στον αρσενικό μυθοποιό ή αναγνώστη, που ταυτίζεται με τον Οιδίποδα και μέσω αυτού εκπληρώνει το δικό του Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα. Στην ουσία ο μύθος δεν είναι βιογραφία, αλλά αυτοβιογραφία.

Που βρίσκεται το Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα; Σε ένα βαθμό σε όλους τους ενήλικες άντρες, αφού κανένας εξ αυτών δεν έχει ξεπεράσει εντελώς τις επιθυμίες που πρωτοεμφανίστηκαν στην παιδική του ηλικία. Το σύμπλεγμα, όμως, εντοπίζεται κυρίως, στους νευρωσικούς ενήλικες αρσενικούς που βρίσκονται καθηλωμένοι στο Οιδιπόδειο στάδιο. Για πολλούς λόγους αδυνατούν να εκπληρώσουν άμεσα τις επιθυμίες τους. Οι γονείς τους ενδέχεται να μη ζουν πια ή, αν ζουν, μπορεί να μην είναι πια τόσο τρομακτικοί ή σαγηνευτικοί. Επιπλέον, ακόμη και οι πιο συγκαταβατικοί γονείς σίγουρα δεν θα συναινούσαν εύκολα. Ο γιος που θα κατάφερνε να ικανοποιήσει την ορμή του συμπλέγματος του θα υφίστατο κάποια τιμωρία. Και η ενοχή για το φόνο του πατέρα που ο γιος αγάπησε τόσο όσο και μίσησε, καθώς και για το βιασμό της μητέρας του, θα ήταν συντριπτική. Αλλά το μεγαλύτερο εμπόδιο για την εκπλήρωση του συμπλέγματος, βρίσκεται πιο βαθιά: δεν γνωρίζουμε ότι αυτό υπάρχει. Έχει απωθηθεί.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, ο μύθος παρέχει την ιδανική μορφή εκπλήρωσης. Είναι αλήθεια πως το εξωτερικό περίβλημα του αποκρύπτει το αληθινό του νόημα και ως εκ τούτου, εμποδίζει την εκπλήρωση. Ταυτόχρονα, όμως, αποκαλύπτει αυτό το αληθινό νόημα και ως εκ τούτου την επιτρέπει. Στο κάτω κάτω, ακόμα και στο κυριολεκτικό επίπεδο, ο Οιδίπους σκοτώνει πράγματι τον πατέρα του και συνουσιάζεται με τη μητέρα του. Απλώς το κάνει χωρίς πρόθεση. Αν στο επόμενο επίπεδο είναι ο Οιδίπους και όχι ο μυθοποιός ή ο αναγνώστης εκείνος που δρα σκόπιμα, η πράξη εξακολουθεί να είναι σκόπιμη. Επομένως, το υπερκείμενο επίπεδο εν μέρει αποκαλύπτει –ακόμη κι αν μερικώς συγκαλύπτει– το νόημα του υποκειμένου. Το αληθινό νόημα εντοπίζεται πάντα στο κρυμμένο επίπεδο, αλλά αποδίδεται πάντα από το υπερκείμενο. Ταυτιζόμενοι με τον Οιδίποδα, οι νευρωσικοί άντρες εξασφαλίζουν τη μερική εκπλήρωση των δικών τους επίμονων Οιδιπόδειων επιθυμιών, αλλά χωρίς να τις συνειδητοποιούν. Ο μύθος με τον τρόπο αυτό αποτελεί συμβιβασμό της πλευράς εκείνης που αναμφισβήτητα επιζητεί την ικανοποίηση των επιθυμιών, και της άλλης, η οποία δεν θέλει να γνωρίζει καν ότι υπάρχουν. Για τον Φρόυντ, ο μύθος λειτουργεί μέσω του νοήματος του: ο μύθος εξανεμίζει τις Οιδιπόδειες επιθυμίες παρουσιάζοντας μια ιστορία στην οποία, συμβολικά, αυτές αναπαρίστανται.

Σε όλα αυτά τα επίπεδα οι μύθοι παραλληλίζονται με τα όνειρα τα οποία, […] παρέχουν το μοντέλο βάσει του οποίου ο Φρόυντ και ο Γιούνγκ αναλύουν τους μύθους. Είναι βέβαιο πως υφίστανται διαφορές μεταξύ μύθων και ονείρων. Ενώ τα όνειρα είναι ιδιωτικά, οι μύθοι είναι κοινοί. Ενώ για τον Φρόυντ οι μύθοι περιορίζονται στους νευρωσικούς, τα όνειρα είναι καθολικά. Αλλά και για τον Φρόυντ και για τον Γιούνγκ οι ομοιότητες μεταξύ τους είναι σημαντικότερες.

Robert A. Segal, Μύθος

(Ελληνικά Γράμματα, 2007, σελ. 113-116)