Μίμηση και παιχνίδι στον Πλάτωνα

Στο βιβλίο X της Πολιτείας, ο Πλάτων εξομοιώνει τη μίμηση που επιχειρεί ένας μιμητής όπως ο ποιητής με παιχνίδι, δηλαδή με μια μη σοβαρή δραστηριότητα.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Όποιος μιμείται δεν γνωρίζει τίποτα που να έχει το κύρος ενός επαληθεύσιμου λόγου: η μίμηση είναι ένα παιχνίδι και όχι μια σοβαρή δραστηριότητα.

(Πολιτεία X 602 b 7-8)

Στο πλατωνικό έργο συναντάμε άλλες δεκαπέντε φορές την αντίθεση παιχνίδι (παιδιά) / σοβαρή δραστηριότητα (σπουδή) (Νόμοι Ι 647 d 6, II 659 e 4, V 732 d 6, VII 795 d 2, VII 796 d 4, VII 798 b 6, VII 803 c 7, VII 803 d 3, VII 803 d 5, X 887 d 4, XII 942 a 8, Φίληβος 30 e 7, Πολιτεία X 602 b 8, Σοφιστής 237 b 10, Συμπόσιο 197 e 7). Το ιδιαίτερο όμως ενδιαφέρων του παραπάνω χωρίου συνίσταται στο γεγονός ότι τοποθετεί αυτή την αντίθεση σε δύο επίπεδα ταυτόχρονα: εκείνο του λόγου και εκείνο της πράξης.

Πράγματι το σοβαρό, στο επίπεδο της πράξης, αντιστοιχεί στην επαληθευσιμότητα στο επίπεδο του λόγου. Ένας επαληθεύσιμος λόγος είναι ένας λόγος που έχει το τέλος του έξω από τον εαυτό του, στην εξωτερική πραγματικότητα την οποία περιγράφει ή εξηγεί. Κατά παρόμοιο τρόπο, mutatis mutandis, μια σοβαρή δραστηριότητα είναι μια δραστηριότητα που έχει το τέλος της έξω από τον εαυτό της, στην εξωτερική πραγματικότητα την οποία αλλάζει. Αντίθετα, το παιχνίδι, ακόμα και όταν εκτυλίσσεται στο πλαίσιο της εξωτερικής πραγματικότητας, έχει το τέλος του μέσα στον ίδιο του τον εαυτό και δεν επιδιώκει να αλλάξει την πραγματικότητα. Κατά παρόμοιο τρόπο, η μίμηση δεν επιδιώκει ούτε να περιγράψει ούτε να εξηγήσει την εξωτερική πραγματικότητα, αλλά να μας κάνει να ξεχάσουμε την πραγματική απουσία της προς μίμηση πραγματικότητας, προκειμένου να προσδώσει μια αυθυπόστατη ύπαρξη στη φαινομενική πραγματικότητα που παράγει έτσι η ίδια.

Αυτή η παράβλεψη της εξωτερικής πραγματικότητας χαρακτηρίζει, μεταξύ άλλων, και τη δραστηριότητα του παιδιού, όπως μαρτυρά η ετυμολογία. Η λέξη παιδιά είναι ένα παράγωγο του παις «παιδί», που σχηματίζεται με την κατάληξη –ια τονισμένη στη λήγουσα –μια ιδιομορφία που παραμένει ανεξήγητη. Η πρώτη σημασία της συνεπώς είναι «(παιδικό) παιχνίδι». Ο Πλάτων όμως τη χρησιμοποιεί με μια πολύ ευρύτερη σημασία, εξομοιώνοντας με παιχνίδι όλα τα στοιχεία που ανήκουν στη σφαίρα της μίμησης.

Πράγματι, για τον Πλάτωνα παιχνίδι είναι όχι μόνο η λέξις στο χώρο της ποίησης (Πολιτεία ΙΙΙ 966 e 2), αλλά και η ενόργανη μουσική (Λάχης 188 d 4) και , κυρίως, η τέχνη του χορού, δηλαδή η ερμηνεία των τραγουδιών από μια ομάδα που εκτελεί επίσης χορευτικές κινήσεις ακολουθώντας τη μουσική συνοδεία: Νόμοι ΙΙ 656 c 3, II 657 c 4, II 657 d 3, II 673 d 4, VI 764 e 4, VI 771 e 6, VII 803 e 1. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Πλάτων υπενθυμίζει ότι οι Κουρήτες στην Κρήτη, οι Διόσκουροι στη Λακεδαίμονα και η Αθηνά στην Αθήνα επιδίδονταν σε αυτό το παιχνίδι που είναι ο χορός (Νόμοι VII 796 b-c), δικαιολογώντας  με αυτό τον τρόπο το ρόλο που έπαιζε η τέχνη του χορού στις θρησκευτικές γιορτές (Νόμοι VΙΙ 796 c-d), σε συνάρτηση με τις θυσίες (Νόμοι VΙΙI 829 b 7). Στο ίδιο εξάλλου πλαίσιο εξηγείται, τουλάχιστον κατά μέρος, και η σχέση που διακρίνει ο Πλάτων ανάμεσα στο παιχνίδι και τις πρακτικές μύησης (τελετή) (Ευθύδημος 277 d 9, Νόμοι ΙΙ 666 b 5, Πολιτεία II 365 a 1, Σοφιστής 235 a 6). Στη διάρκεια αυτών των μυήσεων, εκτελούνται διάφοροι χοροί που μιμούνται τη ζωή και το θάνατο του Διονύσου. Οι Τιτάνες όμως σκότωναν ακριβώς ένα παιδί, αφού πρώτα το δελέασαν με τη βοήθεια παιχνιδιών. Το παιχνίδι αποκτά έτσι έναν καθοριστικό ρόλο τόσο ως θεματική όσο και ως αναπαράσταση.

Luc Brisson, Ο Πλάτων, οι λέξεις και οι μύθοι

(ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, 2006, σελ. 99 - 101)