Η διεργασία του ονείρου

Η ανάλυση και η ερμηνεία των ονείρων εστιάζουν στην ουσιώδη διάκριση ανάμεσα στις έκδηλες σκέψεις και τις λανθάνουσες σκέψεις. Οι έκδηλες σκέψεις του ονείρου (που ορίζονται συχνά ως «έκδηλο περιεχόμενο») είναι συνειδητές σκέψεις οι οποίες, αφενός αντιστοιχούν στις συνειδητές προσλήψεις του προσώπου που ονειρεύεται και αφετέρου επιτρέπουν την ανάκληση στη μνήμη και την εκ των υστέρων αφήγηση του ονείρου με αφυπνισμένη τη συνείδηση. Η ερμηνεία συνίσταται στην ανεύρεση του «λανθάνοντος περιεχομένου» (αυτό που ο Φρόυντ ονομάζει συχνά εν συντομία οι «σκέψεις του ονείρου»), το οποίο ταυτόχρονα εκφράζεται και υποκρύπτεται μέσα στο έκδηλο περιεχόμενό του.

Σύμφωνα με τη βασική εικασία του Φρόυντ, οι λανθάνουσες σκέψεις του ονείρου εκφράζουν μια «απωθημένη επιθυμία». Η ανικανοποίητη επιθυμία, όταν ενεργοποιηθεί εκ νέου από περιστάσεις ικανές να την αναζωπυρώσουν, παράγει το όνειρο ως ένα τέχνασμα αυτής της δυσαρέσκειας. Από αυτό συνεπάγεται ότι το όνειρο είναι μια «ψευδαισθησιακή ικανοποίηση της επιθυμίας». Πράγματι, η ικανοποίηση που επιτυγχάνεται μέσα από μία καθαρή ψυχική διεργασία προσλαμβάνει ένα χαρακτήρα «ψευδαισθησιακό»: το όνειρο παρουσιάζεται στον ονειρευόμενο ως ένα ισοδύναμο μιας πραγματικής και ενεστώσας εκπλήρωσης, οι ενέργειες που ενέχονται στο όνειρο προσλαμβάνουν τον αληθοφανή χαρακτήρα που θα είχε μια πραγματικότητα που έχει γίνει αντιληπτή και έχει βιωθεί. Μόνο η αφύπνιση καθιστά γνωστό στον ονειρευόμενο πως «όλα ήταν ένα όνειρο». …

Τούτη η ψευδαισθησιακή πραγμάτωση έχει καταστεί δυνατή από τη ανάσχεση της κινητικότητας που επιφέρει η ενύπνια κατάσταση και από μια χαλάρωση του νοήματος της πραγματικότητας και της κριτικής επαγρύπνησης. Επιβάλλεται, ωστόσο, αυτό το λανθάνον περιεχόμενο να υποστεί έναν ορισμένο αριθμό μετασχηματισμών οι οποίοι θα το καταστήσουν αγνώριστο, προκειμένου η απωθημένη επιθυμία να κατορθώσει να υπερβεί τα εμπόδια που ορθώνει η λογοκρισία στη συνειδητή έκφρασή της. Αυτό εγείρει την προϋπόθεση ο ονειρευόμενος να πραγματοποιήσει (εν αγνοία του) ένα μετασχηματισμό του λανθάνοντος περιεχομένου. Τούτες οι διαδικασίες μεταμφίεσης συνιστούν τη «διεργασία του ονείρου». 

Η ερμηνεία θα χρειαστεί να εκτελέσει αυτή τη διεργασία σε αντίστροφη πορεία, προκειμένου να ανακαλύψει το αληθινό περιεχόμενο που έχει μεταμφιεστεί με αυτό τον τρόπο. Αυτό θα καταστεί εφικτό με τη μεσολάβηση των ελεύθερων συνειρμών οι οποίοι, με έναυσμα τα ετερόκλιτα στοιχεία του έκδηλου περιεχομένου, θα οδηγήσουν τον ψυχαναλυτή προς την ανακάλυψη του λανθάνοντος περιεχομένου (εδώ γίνεται λόγος για το λανθάνον νόημα). […]

Ποια είναι λοιπόν η θέση της ασυνείδητης φαντασίωσης στη διαδικασία παραγωγής του ονείρου; Ο ρόλος της καθορίζεται ρητά από τον Φρόυντ: είναι ο «καπιταλιστής» του ονείρου. Οι ασυνείδητες φαντασιώσεις εικάζεται ότι δρουν πέρα ακόμα και από τα λανθάνοντα περιεχόμενα. Τα τελευταία πράγματι είναι πιο συγκυριακά, άμεσα συνδεδεμένα με τα «ημερήσια κατάλοιπα», δηλαδή με τις πιο πρόσφατες προσλήψεις. Τα «ασυνείδητα περιεχόμενα», πιο θεμελιώδη και διαχρονικά, προσλαμβάνουν συνεπώς μια αξία συγγενική με εκείνη που είχε μέχρι τότε δοθεί  στις ασυνείδητες φαντασιώσεις: πρόκειται σε τελική ανάλυση, για μια «απωθημένη επιθυμία παιδικής προέλευσης». Οι σκέψεις του ονείρου, συμπεριλαμβανομένων και των ιδίων των λανθανουσών σκέψεων, εμφανίζονται στο εξής ως αποφυάδες αυτών των ασυνείδητων φαντασιώσεων.

Michele Perron – Borelli, Οι φαντασιώσεις

(ΤΟ ΒΗΜΑγνώση, 2007, σελ. 30-32)