Ηρωικοί μύθοι και ψυχανάλυση

Ο Ότο Ρανκ εξετάζει μύθους, τους αναλύει και, κυρίως προτείνει κοινή πλοκή ή μοτίβο για μια κατηγορία μύθων: τους ηρωικούς μύθους, […] Ακόμη και οι μύθοι της δημιουργίας αντιμετωπίζονται ως τα κατορθώματα που γέννησαν τον κόσμο –κατορθώματα ανδρών όσο και γυναικών.

Για τον Ρανκ, ο οποίος βαδίζει στο δρόμο του Φρόυντ, ο ηρωισμός έχει να κάνει με αυτό που οι οπαδοί του Γιουνγκ αποκαλούν «το πρώτο ήμισυ της ζωής». Το πρώτο ήμισυ –γέννηση, παιδική ηλικία, εφηβεία, και νεανική ηλικία- συνεπάγεται την ανάδειξή μας σε ανεξάρτητα άτομα στο πλαίσιο του εξωτερικού κόσμου. Η απόκτηση της ανεξαρτησίας εκφράζεται συγκεκριμένα με την εξασφάλιση εργασίας και συντρόφου. Η εξασφάλιση και των δύο αυτών απαιτεί αποχωρισμό από τους γονείς όσο και τιθάσευση των ενστίκτων μας. 

Ανεξαρτησία από τους γονείς δεν σημαίνει απόρριψή τους αλλά αυτάρκεια. Ομοίως, ανεξαρτησία από τα ένστικτα δεν σημαίνει την άρνηση αλλά τον έλεγχό τους. Όταν ο Φρόυντ ισχυρίζεται ότι ο δείκτης της ευτυχίας συνίσταται στην ικανότητά μας να εργαζόμαστε και να αγαπάμε, αναφέρεται σαφώς στους στόχους του πρώτου ημίσεως της ζωής, οι οποίοι κατά τη γνώμη του μας ακολουθούν διά βίου. Στα προβλήματα που αναγνωρίζει ο Φρόυντ συμπεριλαμβάνεται η παρατεταμένη προσκόλληση είτε στους γονείς είτε στα ένστικτα. Η εξάρτηση από τους γονείς προκειμένου να ικανοποιηθούν τα ένστικτα, όπως και η ικανοποίησή τους με αντικοινωνικούς τρόπους, δηλώνει εμμονή ή καθήλωση σε ένα παιδικό επίπεδο ψυχολογικής εξέλιξης.   

Το συνηθισμένο έπος μπορεί να λάβει την ακόλουθη μορφή: ο ήρωας είναι παιδί γονέων από αριστοκρατική γενιά, συνήθως γιος βασιλέα. Πριν από τον ερχομό του υπάρχουν δυσκολίες, όπως αποχή από την ερωτική πράξη, παρατεταμένη στειρότητα ή μυστική συνουσία γονέων εξαιτίας εξωτερικής απαγόρευσης ή εμποδίων. Πριν ή κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης κάνει την εμφάνισή της μια προφητεία, έχουσα τη μορφή ονείρου ή χρησμού, η οποία προειδοποιεί για τα δεινά που θα επιφέρει η γέννηση του παιδιού, για τον πατέρα. Κατά κανόνα, ο ήρωας εγκαταλείπεται στο νερό, μέσα σ’ ένα κιβώτιο. Κατόπιν σώζεται από ζώα ή από ταπεινούς ανθρώπους (βοσκούς) και τρέφεται με το γάλα ενός θηλυκού ζώου ή μιας ταπεινής γυναίκας. Όταν το μεγαλώσει, βρίσκει τους μεγαλόσχημους γονείς του με εξαιρετικά ευφάνταστους τρόπους. Εκδικείται τον πατέρα του και δικαιώνεται. Τελικά κατακτά την εξουσία και απολαμβάνει τιμές. Το μοτίβο του Ρανκ για τους μύθους ηρώων από τον Μύθο της Γένεσης του Ήρωα

Το μοτίβο του Ρανκ, το οποίο εφαρμόζει σε περισσότερους από τριάντα μύθους ηρώων, ανήκει στο πρώτο ήμισυ της ζωής […] Κυριολεκτικά ή συνειδητά, ο ήρωας είναι ιστορικό ή θρυλικό πρόσωπο όπως ο Οιδίπους. Είναι ηρωικός επειδή ανέρχεται από την αφάνεια συνήθως μέχρι το θρόνο. Κυριολεκτικά, είναι το αθώο θύμα είτε των γονέων του είτε της Mοίρας. Παρόλο που οι γονείς του λαχταρούν ένα παιδί και ο μόνος λόγος για να το θυσιάσουν είναι η σωτηρία του πατέρα, αποφασίζουν ωστόσο να το θυσιάσουν. Η εκδίκηση του ήρωα, αν όντως η πατροκτονία διαπράττεται εκούσια, είναι τότε κατανοητή: ποιος δεν θα ήθελε να σκοτώσει τον παραλίγο δολοφόνο του;

Συμβολικά ή ασυναίσθητα, ο ήρωας είναι ηρωικός όχι επειδή τολμά να κερδίσει το θρόνο, αλλά επειδή τολμά να σκοτώσει τον πατέρα του. Η δολοφονία είναι σαφώς σκόπιμη, και αιτία δεν είναι η εκδίκηση αλλά το ερωτικό αδιέξοδο. Ο πατέρας αρνείται να εκχωρήσει τη σύζυγό του – τον πραγματικό στόχο των προσπαθειών του γιου:

Κατά κανόνα η βαθύτερη, γενικά ασυνείδητη ρίζα της απέχθειας του γιου για τον πατέρα, ή δύο αδερφών μεταξύ τους, αποδίδεται στον ανταγωνισμό για την τρυφερή αφοσίωσή της μητέρας.

(Ρανκ, Ο Μύθος της Γέννησης του Ήρωα, σελ. 66)

Πολύ φρικαλέο για να αντιμετωπιστεί, το αληθινό νόημα του μύθου του ήρωα συγκαλύπτεται από μια επινενοημένη ιστορία, η οποία ενοχοποιεί τον πατέρα και όχι το γιο. Το μοτίβο είναι απλά

η δικαιολογία για τα εχθρικά συναισθήματα έναντι του πατέρα, τα οποία το παιδί κρύβει μέσα του, και τα οποία σε αυτή τη φανταστική ιστορία προβάλλονται απέναντι στον πατέρα.

(Ρανκ, Ο Μύθος της Γέννησης του Ήρωα, σελ. 63)

Η επιδίωξη του ήρωα παρουσιάζεται μεταμφιεσμένη ως δύναμη και όχι ως αιμομιξία. Πάνω απ’ όλα, ήρωας γίνεται κάποιο τρίτο πρόσωπο – ο συγκεκριμένος ήρωας – και όχι ο μυθοποιός ή οποιοσδήποτε διεγείρεται από το μύθο. Ταυτιζόμενος με το συγκεκριμένο ήρωα, ο μυθοποιός ή ο αναγνώστης πανηγυρίζει σαν δικό του το θρίαμβο του ήρωα, ο οποίος όντως του ανήκει. Αυτός είναι ο πραγματικός ήρωας του μύθου.

Κυριολεκτικά, ο μύθος κορυφώνεται όταν ο ήρωας καταλαμβάνει το θρόνο. Συμβολικά, ο ήρωας κερδίζει επίσης μια σύντροφο. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε ότι ο μύθος εκφράζει επιτυχώς τον Φροϋδικό στόχο του πρώτου ημίσεως της ζωής. Στην πραγματικότητα εκφράζει το αντίθετο. Η επιθυμία που εκπληρώνεται δεν αφορά στον αποχωρισμό από τους γονείς και στην κατάπνιξη των αντικοινωνικών ενστίκτων, αλλά αντίθετα είναι η επιθυμία για όσο το δυνατόν στενότερη σχέση με τους γονείς και για πραγμάτωση της πιο αντικοινωνικής από τις ορμές: πατροκτονία και αιμομιξία, ακόμη και βιασμό. Η κατάληψη της θέσης του πατέρα και ο γάμος με τη μητέρα δεν συνεπάγεται ανεξαρτησία απ’ αυτούς.

Ο μυθοποιός ή ο αναγνώστης είναι ενήλικας, αλλά η επιθυμία που εκτονώνεται με το μύθο είναι επιθυμία ενός παιδιού ηλικίας από τριών έως πέντε ετών: 

Οι μύθοι, συνεπώς κατασκευάζονται από ενήλικες που χρησιμοποιούν παλινδρομούσες παιδικές φαντασιώσεις, και ο ήρωας χρεώνεται την προσωπική παιδική ιστορία του μυθοπλάστη.

(Ρανκ, Ο Μύθος της Γέννησης του Ήρωα, σελ. 71)

Η φαντασίωση είναι η εκπλήρωση της Οιδιπόδειας επιθυμίας να σκοτώσει ο ενήλικας τον πατέρα του προκειμένου να αποκτήσει την αποκλειστικότητα της μητέρας του. Ο μύθος εκπληρώνει μια επιθυμία που ποτέ δεν εκδηλώθηκε από τον ενήλικα, ο οποίος είτε επινοεί το μύθο είτε τον χρησιμοποιεί. Αυτός ο ενήλικας είναι ψυχικά αιώνιο παιδί. Μην έχοντας αναπτύξει ένα Εγώ αρκετά δυνατό ώστε να τιθασεύσει τα ένστικτά του, γίνεται νευρωσικός:

Υπάρχει μια ειδική κατηγορία ατόμων, οι επονομαζόμενοι ψυχονευρωσικοί, οι οποίοι, όπως  έδειξαν οι μελέτες του Φρόυντ, παραμένουν παιδιά κατά μία έννοια, μολονότι κατά τα λοιπά φαίνονται ενήλικες.

(Ρανκ, Ο Μύθος της Γέννησης του Ήρωα, σελ. 58)

Εφόσον κανένα παιδί δεν μπορεί να εξουδετερώσει τον πατέρα του, ο μυθοπλάστης φαντάζεται ότι είναι αρκετά μεγάλος για να το κάνει. Εν ολίγοις, ο μύθος δεν εκφράζει τον Φροϋδικό στόχο του πρώτου ημίσεως της ζωής, αλλά το στόχο-εμμονή της παιδικής ηλικίας που εμποδίζει την πραγμάτωση του Φροϋδικού στόχου.

Αναμφίβολα, η εκπλήρωση της Οιδιπόδειας επιθυμίας είναι συμβολική και όχι κυριολεκτική, συγκεκαλυμμένη και όχι φανερή, ασυνείδητη και όχι συνειδητή, νοητική και όχι σωματική, έμμεση και όχι άμεση. Ταυτιζόμενος με το συγκεκριμένο ήρωα, ο δημιουργός ή ο αναγνώστης του μύθου διαπράττει με το νου του αυτό που ποτέ δεν θα τολμούσε στην πραγματικότητα. Ακόμη και Οιδιπόδειες πράξεις του συγκεκριμένου ήρωα είναι συγκεκαλυμμένες, επειδή το ηρωικό μοτίβο λειτουργεί στο –ή κοντά στο- δηλωτικό και όχι στο λανθάνον επίπεδο. Ωστόσο, ο μύθος όντως παρέχει κάποιου είδους εκπλήρωση και, λαμβάνοντας υπόψη τη σύγκρουση ανάμεσα στις παρορμήσεις του νευρωσικού και στις ηθικές του αξίες, παρέχει την καλύτερη δυνατή εκπλήρωση. Ο Ρανκ αντιπαραθέτει το νευρωσικό, ο οποίος έχει απωθήσει τις παρορμήσεις του και επομένως χρειάζεται μια έμμεση διέξοδο γι’ αυτές, με το «διεστραμμένο», ο οποίος κάνει πράξη τις παρορμήσεις του, και ενδεχομένως δεν χρειάζεται ημίμετρα σαν το μύθο.

Robert A. Segal, Μύθος

(Ελληνικά γράμματα, 2007, σελ. 116-121)