Η πεποίθηση καθορίζει την αξία

Το storyline της σειράς «Hannibal» είναι το πρίκουελ των γνωστών βιβλίων του Thomas Harris (Κόκκινος Δράκος, Η σιωπή των αμνών). Παρουσιάζει τη ζωή του περιβόητου serial killer Dr. Hannibal Lecter  (τον υποδύεται ο Δανός Mads Mikkelsen), όσο αυτός εργάζεται ως ψυχίατρος και συνεργάζεται με το FBI για την παρακολούθηση της ψυχικής κατάστασης του criminal profiler Will Graham, (τον υποδύεται ο Βρετανός Hugh Dancy).  

Η αριστουργηματική αυτή η παραγωγή, που κάθε επεισόδιό της έχει ως τίτλο ένα έδεσμα, λειτουργεί με την ατμόσφαιρα. Είναι ένα οπτικό προϊόν με πολλούς διαλόγους, βλέμματα, ελλείψεις, νύξεις, ρωγμές και φλασάκια. Αυτό σε υποβάλλει και σε συνεπαίρνει. Σε κάθε επεισόδιο υπάρχουν εγκλήματα που αποδίδονται σε έναν κατά συρροή δολοφόνο. Ο δράστης συλλαμβάνεται, ώσπου τελικά καταλήγουμε πως υπάρχει ένα κεντρικό, δολοφονικό πρόσωπο που κάποιοι το αντιγράφουν στα εγκλήματα. … 

Η καλύτερη στρατηγική για το δίλλημα του κρατουμένου

Τα μαθηματικά είναι κάτι παραπάνω από εξισώσεις και τύπους. Μπορούμε να τα χρησιμοποιήσουμε για να αποκαλύψουμε πρότυπα, για να προβλέψουμε τη συμπεριφορά, για να αναλύσουμε το έγκλημα. Αυτός ο τρόπος χρήσης των μαθηματικών μας αποκαλύπτεται στην τηλεοπτική σειρά "Numb3rs". Ένας από τους δύο ήρωες, ο καθηγητής Τσάρλι Επς, είναι μαθηματικός. Μεγάλο μέρος της δράσης κινείται γύρω από τα μαθηματικά, καθώς ο Τσάρλι χρησιμοποιεί την επιστήμη και την τετράγωνη λογική του για να βοηθήσει τον μεγαλύτερο αδελφό του, Ντον, πράκτορα του FBI, στην ταυτοποίηση και στον εντοπισμό εγκληματιών.

Στο 21^ο επεισόδιο (The Art Of Reckoning) της τρίτης σεζόν, ο Τσάρλι εξηγεί την καλύτερη στρατηγική που πρέπει να χρησιμοποιήσει ο Ντον έτσι ώστε να πείσει έναν σκληρό εγκληματία να συνεργαστεί και να αποκαλύψει λεπτομέρειες για τα εγκλήματά του:

Τσάρλι: Ίσως δεν μπορώ να διαβάσω το μυαλό του… αλλά μπορώ να σου δώσω την καλύτερη στρατηγική για μια τέτοια αντιμετώπιση.

Ντον: Ποια είναι;

Τσάρλι: Ένα σου και ένα μου.

Ντον: Τι;

Τσάρλι: Είναι η καλύτερη στρατηγική στη θεωρία παιγνίων για το δίλλημα του κρατουμένου. Υπερισχύει άλλων περιπλοκότερων μεθόδων σε όλα τα τουρνουά.

Ας πούμε πως είσαι σε αγώνες αναρρίχησης αντίπαλος με άλλον ορειβάτη. Δεν μπορείς μόνος, αλλά θέλεις να είσαι ο πρώτος που θα φτάσει στην κορυφή. Η πρώτη σου κίνηση πρέπει να είναι η συνεργασία, μετά μιμείσαι τον αντίπαλο. Αν είναι επιθετικός, είσαι κι εσύ. Αν συνεργάζεται, επίσης.

Εισαγγελέας: Αν δηλαδή επιτεθεί και μετά συνεργαστεί, θα συνεργαστείς κι εσύ;

Τσάρλι: Δείχνει παράλογο αλλά η συγχώρεση είναι απαραίτητη για το καλύτερο αποτέλεσμα.

Ντον: Τι εννοείς, συγχώρεση;

Τσάρλι: Η προδοσία δεν συγχωρείται συχνά… αλλά εδώ αν ο αντίπαλος συνεργαστεί πάλι, το ίδιο κι εσύ. Έτσι μαθαίνει πως παίρνει περισσότερα αν δουλέψει μαζί σου. 

Ντον: Εδώ έχουμε ένα ψυχοπαθή. Δεν μπορώ να τον εμπιστευθώ. 

Τσάρλι: Δεν χρειάζεται να τον εμπιστεύεσαι. Απλά αντέγραψε τις κινήσεις του.

Το ιδεώδες της αθηναϊκής δημοκρατίας

Το αθηναϊκό ιδεώδες κανένας άλλος δεν το παρουσίασε με ευγλωττία πιο μεγαλειώδη και πιο δυνατή από τον Θουκυδίδη. Ο ιστορικός προσέχει καλά να μη μιλήσει για λογαριασμό του· Έτσι, αυτό το θαυμάσιο σχόλιο, […] το αποδίδει […] στον Περικλή.

Επιφορτισμένος να εκφωνήσει τον επιτάφιο των πολεμιστών που πέθαναν για την πατρίδα, ο ρήτορας δηλώνει ότι, χωρίς να χρονοτριβήσει στον έπαινο όλων εκείνων που, στο παρελθόν ή στο παρόν, συνέβαλαν στο μεγαλείο της Αθήνας, θα εξετάσει τους θεσμούς και τα ήθη που συνιστούν τη βασική αιτία της δύναμης και της ευημερίας της[1].

«Το πολίτευμά μας, βεβαιώνει αρχίζοντας, δεν έχει τίποτε να ζηλέψει από τους νόμους των γειτόνων· γεγονός είναι ότι αποτελούμε παράδειγμα για μερικούς, παρά ότι έχουμε μιμηθεί άλλους. Το όνομά του είναι δημοκρατία, γιατί σκοπεύει στο συμφέρον όχι μιας μειοψηφίας, αλλά του πιο μεγάλου αριθμού». Πρώτη του αρχή έχει την ισότητα. Στην ιδιωτική ζωή ο νόμος δεν κάνει καμιά διάκριση ανάμεσα στους πολίτες. Στην δημόσια ζωή η υπόληψη δεν συνδέεται ούτε με την καταγωγή ούτε με τη περιουσία, αλλά μόνο με την αξία, και δεν είναι οι κοινωνικές διακρίσεις, αλλά η αρμοδιότητα και η ιδιοφυία που ανοίγουν το δρόμο στις τιμές. Μια τέτοια αντίληψη για την ισότητα, που αφήνει το πεδίο ανοιχτό στην προσωπική αξία, δεν βλάπτει καθόλου την ελευθερία. Καθένας είναι ελεύθερος στις πράξεις του, χωρίς να φοβάται ούτε φιλύποπτη περιέργεια ούτε αποδοκιμαστικά βλέμματα. Αλλά η ελευθερία των ατόμων έχει ως όρια τα δικαιώματα του κράτους την υποχρέωση των πολιτών να πειθαρχούν. Η δημόσια τάξη επιβάλλει την υποταγή στις καθιερωμένες εξουσίες, την υπακοή στους νόμους, κυρίως στους νόμους της αδελφοσύνης, που εξασφαλίζουν την προστασία των αδυνάτων, και στους άγραφους νόμους που πηγάζουν από την καθολική συνείδηση.

Ένα τέτοιο πολίτευμα δαψιλεύει σε όλους αναρίθμητες ευεργεσίες. Η ζωή έχει περισσότερη γοητεία στην Αθήνα παρά οπουδήποτε αλλού: οι περιοδικές εορτές ξεκουράζουν το μυαλό, και το θαλάσσιο εμπόριο κάνει να συρρέουν προϊόντα απ’ όλο τον κόσμο. Αυτό δεν εμποδίζει την μαθητεία στα πολεμικά. Αλλά όλα γίνονται σε άπλετο φως χωρίς μυστήριο και χωρίς καταναγκασμό. Δεν υπάρχουν νόμοι που να αποκλείουν τους ξένους από την πόλη· δεν υπάρχουν επίπονες ασκήσεις που να καθιστούν την ανδρεία αρετή που διδάσκεται· το φυσικό θάρρος είναι αρκετό στους Αθηναίους για να φανούν, σε ώρες δοκιμασίας, εφάμιλλοι των εχθρών, των οποίων η ζωή είναι μια ατέρμονη καταπόνηση.

Και να άλλοι τίτλοι δόξας: Φιλοκαλλούν χωρίς υπερβολικές δαπάνες· καλλιεργούν την επιστήμη χωρίς να χάνουν τίποτε από τη δραστηριότητά τους. Γι’ αυτούς ο πλούτος δεν αποτελεί αντικείμενο μεγαλαυχίας, αλλά όργανο εργασίας, και η φτώχεια δεν είναι ντροπή παρά όταν δεν κάνουν τίποτε για να απαλλαγούν από αυτήν. Πως τέτοιοι άνθρωποι δεν θα ήταν άξιοι να φροντίσουν συγχρόνως τα συμφέροντά τους και τα συμφέροντα της πόλης τους; Στην Αθήνα οι άνθρωποι που εργάζονται καταλαβαίνουν από πολιτική, και όποιος μένει έξω από τα δημόσια πράγματα θεωρείται άχρηστος. Ενωμένοι σε ένα σώμα, οι πολίτες ξέρουν να κρίνουν σωστά και να παίρνουν τις αποφάσεις που πρέπει, γιατί δεν νομίζουν ότι ο λόγος είναι βλαβερός στην πράξη και θέλουν αντίθετα, να χυθεί φως με τη συζήτηση. Ενώ αλλού η τόλμη είναι αποτέλεσμα άγνοιας και η σκέψη αιτία αναποφασιστικότητας τους, η Αθήνα εξασκείται στην τόλμη με την σκέψη.

Ένα τελευταίο χαρακτηριστικό που την ξεχωρίζει από τα άλλα έθνη είναι η γενναιοδωρία της. Προσφέρει τις υπηρεσίες της χωρίς υπολογισμό χωρίς υστεροβουλία, και με την εμμονή της στο να εξυπηρετεί προλαμβάνει τη χαλάρωση της ευγνωμοσύνης. «Με λίγα λόγια, συμπεραίνει ο Περικλής, η Αθήνα αποτελεί της Ελλάδος παίδευσιν» (το σχολείο της Ελλάδος).

Μόλο που αυτές οι αντιλήψεις είναι πολύ ωραίες και πολύ συστηματοποιημένες, για να δώσουν μια πιστή και πλήρη εικόνα της πραγματικότητας, όμως ρίχνουν ένα κολακευτικό φως πάνω της, χωρίς να την παραμορφώνουν. Αυτό που εντυπωσιάζει περισσότερο από τα κεφάλαια του Θουκυδίδη δεν είναι οι σκέψεις πάνω στη δημοκρατική ισότητα, γιατί είναι συνηθισμένες και θυμίζουν τους κοινούς τόπους πάνω στην ισονομία, για τους οποίους καμαρώνουν ο Ηρόδοτος και ο Ευριπίδης[2]. Αυτό που αξίζει να επισύρει την προσοχή είναι οι ιδέες για τη σχέση κράτους και ατόμου. Σε αυτές βρίσκει κανείς αξιώματα που θα έλεγα ότι ενέπνευσαν τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Η πολιτική ελευθερία δεν είναι παρά το αποτέλεσμα της ελευθερίας που απολαμβάνουν όλοι οι πολίτες στην ιδιωτική τους ζωή. Που είναι λοιπόν η καταπίεση που τους έκανε να νιώθουν, σύμφωνα με μια διαδεδομένη προκατάληψη, η παντοδυναμία της πόλης; Συνηθισμένοι να ζουν όπως τους αρέσει, επεμβαίνουν χωρίς δυσκολία, εάν θέλουν, στις συζητήσεις που διαφωτίζουν τις κοινές αποφάσεις. Αυτό εννοούσε και ο Ευριπίδης, όταν έβαλε τον Θησέα, τον ήρωα της δημοκρατίας, να λέει: «Η ελευθερία είναι τούτο: “όποιος θέλει να δώσει μια καλή γνώμη στην πόλη, ας βγει μπροστά και ας μιλήσει”[3]. Καθένας μπορεί, κατά τη διάθεση του, να προβληθεί εκφράζοντας μια γνώμη ή να σιωπήσει. Υπάρχει ωραιότερη ισότητα για τους πολίτες;» Τέλος, με όλες αυτές τις αρχές, η αθηναϊκή δημοκρατία του 5^ου αιώνα τείνει να κρατήσει μια σωστή ισορροπία ανάμεσα στη νόμιμη εξουσία του κράτους και στα φυσικά δικαιώματα του ατόμου.

Gustave Glotz, Η Ελληνική «πόλις»

(ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ, 1994, σελ. 153-156)

---

[1] Θουκυδίδης, ΙΙ, 36-41

[2] Ηρόδοτος, ΙΙΙ, 80· Ευριπίδης, Ικέτιδες, 406 κε, 429 κε.

[3] Ευριπίδης, ό.π., 438 κε.

Freud: Ασυνείδητο - Υποσυνείδητο - Συνειδητό

Την ψυχαναλυτική του θεωρία ο Freud στήριξε στις προσωπικές του κυρίως εμπειρίες. Από τις παθολογικές περιπτώσεις που αντιμετώπισε, ως θεράπων ψυχίατρος, παρατήρησε ότι οι κύριες συναισθηματικές καταστάσεις, που ανέφεραν οι ασθενείς και που προκαλούσαν τις νευρώσεις, είχαν σχέση με σεξουαλικές δυσκολίες και συγκρούσεις που ανάγονταν στα πρώτα παιδικά χρόνια. Διαπίστωσε επίσης ότι, από τη στιγμή που ο ασθενής συνειδητοποιούσε τη σύγκρουση που του προκαλούσε τη νεύρωση, άρχιζε η θεραπεία του. Επίσης, επειδή η ύπνωση δεν ήταν αποτελεσματική με όλα τα άτομα, ο Freud άρχισε να εφαρμόζει τον ελεύθερο συνειρμό.

Εξάλλου, η οικογενειακή ζωή του Freud ήταν περίπλοκη και επέδρασε αποφασιστικά στη διαμόρφωση της επιστημονικής του σκέψης. Ο πατέρας του νυμφεύθηκε για δεύτερη φορά, σε ηλικία 41 ετών, μια νεαρή γυναίκα 21 ετών, τη μέλλουσα μητέρα του Freud. Όταν γεννήθηκε ο  Freud, ο πατέρας του ήταν ήδη παππούς από τον πρώτο του γιο. Ο δεύτερος ετεροθαλής αδελφός του Freud, ο Φίλιππος, ήταν συνομήλικος με τη μητέρα του. Στη σκέψη του Freud «υπεύθυνος» για τη δεύτερη εγκυμοσύνη της μητέρας του, από την οποία γεννήθηκε ο μικρότερος του αδελφός Ιούλιος, ήταν ο Φίλιππος. Ο Ιούλιος έζησε μόνο 8 μήνες. Ο Freud, κυριευμένος από παιδική ζήλεια προς την αδελφή του Άννα, ένιωθε ένοχος στη σκέψη ότι είχε θελήσει το θάνατο του αδελφού του. Προς τον πατέρα του ένιωθε φόβο που κατέληξε σε αποστροφή, ενώ προς τη μητέρα του είχε σε όλη τη ζωή ιδιαίτερη προσκόλληση. Ο βιογράφος του Freud, Ernest Jones, παρατηρεί ότι: «Ο Freud από μικρό παιδί ζυμώθηκε με τα μεγάλα προβλήματα της ζωής: τη γέννηση, τον έρωτα και το θάνατο».

Μια από τις βασικές έννοιες που εισήγαγε ο Freud με την ψυχαναλυτική του θεωρία είναι το ασυνείδητο. Ο Freud υποστηρίζει ότι στην ανθρώπινη προσωπικότητα συμβαίνει ό,τι και με ένα παγόβουνο: μόνο ένα μικρό του μέρος είναι εμφανές και ορατό, ενώ το υπόλοιπο, το μεγαλύτερο, παραμένει καλυμμένο και απόκρυφο. Υποστηρίζει ότι υπάρχουν στην προσωπικότητά μας διάφορες πλευρές (επιθυμίες, ικανότητες, ηθικοί κανόνες), οι οποίες, ενώ εμείς ουδέποτε τις γνωρίσαμε, ουδέποτε τις συνειδητοποιήσαμε, εντούτοις έχουν σημαντικές επιδράσεις στη συμπεριφορά μας∙ διακυβερνούν ουσιαστικά την ψυχική μας ζωή.

Ειδικότερα, ο Freud διακρίνει τριών ειδών ψυχολογικές διαδικασίες και δραστηριότητες (βλέπε σχήμα):

α) Τις συνειδητές, οι οποίες αναφέρονται στην άμεση εμπειρία, ό,τι δηλαδή προσλαμβάνει και αντιλαμβάνεται το άτομο σε κάθε δεδομένη στιγμή

β) τις υποσυνείδητες, οι οποίες περιλαμβάνουν όλα τα γεγονότα - σκέψεις, ιδέες, αναμνήσεις - που είναι εκτός της άμεσης επίγνωσης του ατόμου, αλλά είναι άμεσα διαθέσιμα- και

γ) τις ασυνείδητες, οι οποίες είναι η απέραντη τράπεζα των παιδικών μας και τρεχουσών εμπειριών, αναμνήσεων, φόβων, ελπίδων, επιθυμιών, ορέξεων, σκέψεων και ορμών, για τις οποίες όμως δεν έχουμε καμιά σαφή επίγνωση. Ο Freud μάλιστα πίστευε ότι οι ασυνείδητες διαδικασίες και δραστηριότητες παρέμεναν εκτός της επίγνωσης του ατόμου μέσω μιας διαδικασίας λογοκρισίας. Η λογοκριτική αυτή διαδικασία προστατεύει το άτομο από την απειλή απαράδεκτων επιθυμιών και παρορμήσεων.

Οι συνειδητές διαδικασίες είναι μικρό μέρος της ψυχικής ζωής, ενώ το μεγαλύτερο μέρος καταλαμβάνουν οι ασυνείδητες διαδικασίες. Τις ασυνείδητες διαδικασίες μπορούμε να τις γνωρίσουμε μόνο εμμέσως, μέσω των παραδρομών της γλώσσας, των απροσδόκητων κενών στη μνήμη, των συμβολικών γεγονότων στα όνειρα και του ελεύθερου συνειρμού.

Ιωάν. Ν. Παρασκευόπουλος, Κλινική Ψυχολογία

(Ιδιωτική έκδοση, 1988, σ. 42-44)

Γεύση και ψυχολογία

Το storyline της σειράς «Hannibal» είναι το πρίκουελ των γνωστών βιβλίων του Thomas Harris (Κόκκινος Δράκος, Η σιωπή των αμνών). Παρουσιάζει τη ζωή του περιβόητου serial killer Dr. Hannibal Lecter  (τον υποδύεται ο Δανός Mads Mikkelsen), όσο αυτός εργάζεται ως ψυχίατρος και συνεργάζεται με το FBI για την παρακολούθηση της ψυχικής κατάστασης του criminal profiler Will Graham, (τον υποδύεται ο βρετανός Hugh Dancy).  

Η αριστουργηματική αυτή η παραγωγή, που κάθε επεισόδιό της έχει ως τίτλο ένα έδεσμα, λειτουργεί με την ατμόσφαιρα. Είναι ένα οπτικό προϊόν με πολλούς διαλόγους, βλέμματα, ελλείψεις, νύξεις, ρωγμές και φλασάκια. Αυτό σε υποβάλλει και σε συνεπαίρνει. Σε κάθε επεισόδιο υπάρχουν εγκλήματα που αποδίδονται σε έναν κατά συρροή δολοφόνο. Ο δράστης συλλαμβάνεται, ώσπου τελικά καταλήγουμε πως υπάρχει ένα κεντρικό, δολοφονικό πρόσωπο που κάποιοι το αντιγράφουν στα εγκλήματα. … 

Οι πρόδρομοι της ανάπτυξης της ψυχανάλυσης

Ο Leibniz (1646-1716), με τη μοναδολογία του, έδειξε ότι, ανάλογα με τον αριθμό των μονάδων που περιλαμβάνονταν, τα επίπεδα της συνείδησης μπορούσαν να ποικίλλουν από καθαρή αντίληψη (πρόσληψη) έως εμπειρίες των οποίων δεν έχουμε επίγνωση. 

Ο Goethe (1749-1832) ήταν ένας από τους αγαπημένους συγγραφείς του Freud και το κύριο θέμα της ψυχανάλυσης ήταν σίγουρα συμβατό με την περιγραφή του Goethe για την ανθρώπινη ύπαρξη, η οποία συνίσταται σε μια αέναη διαπάλη μεταξύ αλληλοσυγκρουόμενων συναισθημάτων και τάσεων.

Ο Herbart (1776-1841) εισηγήθηκε ότι υπάρχει ένας ουδός (κατώφλι συνείδησης) υπεράνω του οποίου μια ιδέα είναι συνειδητή και υποκάτω του οποίου είναι ασυνείδητη. Επίσης, προϋπόθεσε αξιωματικά ένα συγκρουσιακό μοντέλο του νου, επειδή μόνο ιδέες συμβατές μεταξύ τους μπορούσαν να εκδηλωθούν στη συνείδηση. Αν εκδηλωθούν δύο ασύμβατες ιδέες στη συνείδηση, η μια απ’ αυτές εξαναγκάζεται να διέλθει κάτω από τον ουδό και να εισέλθει στο ασυνείδητο. Ο Herbart χρησιμοποίησε τον όρο, απώθηση για να υποδηλώσει την ανασταλτική δύναμη που συγκρατεί μια ασύμβατη ιδέα στο ασυνείδητο. Σε ότι αφορά την έννοια του ασυνείδητου, ο Boring επισήμανε: «Ο Leibniz προοιωνίσθηκε την όλη θεωρία του ασυνειδήτου, αλλά πρακτικά τον έθεσε σε κίνηση ο Herbart» (1950, σ. 257).

Ο Schopenhauer (1788-1860) πίστευε ότι οι άνθρωποι άγονται περισσότερο από ανορθολογικές επιθυμίες παρά από τη λογική. Επειδή τα ένστικτα καθορίζουν τη συμπεριφορά, οι άνθρωποι μετεωρίζονται συνεχώς μεταξύ μιας κατάστασης ανάγκης και μιας κατάστασης ικανοποίησης. Ο Schopenhauer προηγήθηκε του Freud ως προς την έννοια της μετουσίωσης όταν υπεστήριξε ότι μπορούμε να επιτύχουμε κάποια ανακούφιση ή διαφυγή από τις ανορθολογικές δυνάμεις εντός μας εντρυφώντας στη μουσική, την ποίηση ή τη ζωγραφική. Μπορεί επίσης κάποιος να προσπαθήσει να εξουδετερώσει αυτές τις ανορθολογικές δυνάμεις, ιδιαίτερα τη σεξουαλική ενόρμηση, διάγοντας ασκητικό βίο. Επιπλέον ο Schopenhauer έκανε λόγο για την απώθηση ανεπιθύμητων σκέψεων στο ασυνείδητο και για την αντίσταση που συναντά κανείς όταν προσπαθεί να αναγνωρίσει απωθημένες ιδέες. Αν και ο Freud απέδιδε στον Schopenhauer την τιμή ότι υπήρξε ο πρώτος που ανακάλυψε τις διαδικασίες της μετουσίωσης, της απώθησης και της αντίστασης, ισχυριζόταν επίσης ότι ο ίδιος είχε ανακαλύψει τις ίδιες διαδικασίες ανεξάρτητα.

Ο Nietzsche (1844-1900) –και αργότερα ο Freud- θεωρούσε τους ανθρώπους ως εμπλεκομένους σε μια ατέρμονη πάλη μεταξύ  των ανορθολογικών (διονυσιακών) και των ορθολογικών (απολλώνιων) τάσεων. Σύμφωνα με τον Nietzsche, εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο να δημιουργήσει ένα μοναδικό μείγμα αυτών των τάσεων εντός της προσωπικότητας του, έστω κι αν, κάνοντας το, παραβιάζει τη συμβατική ηθική.

Όπως και ο Herbart, ο Fechner (1801-1887) χρησιμοποίησε την έννοια του ουδού στο έργο του. Πιο σημαντικό για τον Freud, όμως, ήταν ότι ο Fechner παρομοίαζε το νου με ένα παγόβουνο, όπου η συνείδηση κατελάμβανε το μικρότερο μέρος (περίπου το 1/10), ή την κορυφή του παγόβουνου, και το ασυνείδητο ήταν όλο το υπόλοιπο. Πέραν του ότι δανείστηκε την αναλογία του παγόβουνου για το νου από τον Fechner, ο Freud τον ακολούθησε επίσης στην προσπάθειά του να εφαρμόσει την πρόσφατα ανακαλυφθείσα αρχή της διατήρησης της ενέργειας στους ζωντανούς οργανισμούς. […]

Δείχνοντας τη συνάφεια μεταξύ ανθρώπων και άλλων ζώων, ο Darwin (1809-1882) ενίσχυσε την πεποίθηση του  Freud ότι οι άνθρωποι, όπως και τα ζώα, παρωθούνται από τα ένστικτα μάλλον παρά από τη λογική. Σύμφωνα με τον Freud τα ισχυρά ζωώδη ένστικτα μας, όπως τα ένστικτα μας για σεξουαλική δραστηριότητα και για επιθετικότητα, είναι οι κινητήριες δυνάμεις της προσωπικότητας και αυτά τα ένστικτα είναι που πρέπει, εν μέρει τουλάχιστον, να ανασταλούν προκειμένου να υπάρξει ο πολιτισμός. […] Η άποψη του Freud περί εξέλιξης συνδύαζε αρχές τόσο του Darwin όσο και του Lamarck.  

Εκπροσωπώντας τη θετικιστική προσέγγιση στην ιατρική και την ψυχολογία,  ο Helmholtz (1821-1894) δεν ανεχόταν κανενός είδους μεταφυσική εικοτολογία κατά τη μελέτη ζωντανών οργανισμών συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπινων. Η προσέγγισή του, που διαπότισε το μεγαλύτερο μέρος της ιατρικής και της φυσιολογίας της εποχής του, είχε αρχικά βαθιά επίδραση στον Freud. Ωστόσο, ο Freud εγκατέλειψε σύντομα τον υλισμό του Helmholtz και εστράφη από ένα ιατρικό (βιολογικό) μοντέλο σε ένα εξαιρετικά υποθετικό ψυχολογικό μοντέλο προκειμένου να εξηγήσει την ανθρώπινη συμπεριφορά […] Αξιοποιώντας την ιδέα του Helmholtz περί διατήρησης της ενέργειας και εφαρμόζοντας τη στο νου, ο Freud υπέθεσε ότι μόνο ένα ορισμένο ποσό ψυχικής ενέργειας είναι διαθέσιμο ανά πάσα δεδομένη στιγμή και ότι θα μπορούσε να κατανεμηθεί με διάφορους τρόπους. Ο τρόπος κατανομής στο νου αυτής της πεπερασμένης ποσότητας ενέργειας είναι υπεύθυνος για κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά και σκέψη.

Ο Brentano (1838-1917) ήταν ένας από τους δασκάλους του Freud στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. […] Δίδασκε ότι οι παρωθητικοί παράγοντες είναι εξαιρετικά σημαντικοί για τον προσδιορισμό της ροής της σκέψης και ότι υπάρχουν μείζονες διαφορές αντικειμενικής και υποκειμενικής πραγματικότητας. Αυτή η διάκριση επρόκειτο να παίξει ζωτικό ρόλο στη θεωρία του Freud. […]   

Ο Karl Eduard von Hartmann (1842-1906) συνέγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Φιλοσοφία του ασυνειδήτου (1869) […] Ο Hartmann είχε επηρεασθεί έντονα τόσο από τη φιλοσοφία του Schopenhauer όσο και από τον εβραϊκό μυστικισμό. Γι’ αυτόν υπήρχαν τρεις τύποι απουσίας συνείδησης: διαδικασίες που διέπουν όλα τα φυσικά φαινόμενα στο σύμπαν· το βιολογικό ασυνείδητο, που κατευθύνει τις σωματικές διαδικασίες· και το ψυχολογικό ασυνείδητο, που είναι η πηγή κάθε συμπεριφοράς […]

Είναι προφανές, λοιπόν, ότι η ιδέα ενός ενεργού, δυναμικού νου με ένα ισχυρό ασυνείδητο συστατικό στοιχείο αποτελούσε σε μεγάλο βαθμό μέρος της φιλοσοφικής κληρονομιάς του Freud. Όπως θα δούμε, άλλες πλευρές της θεωρίας του –όπως η βρεφονηπιακή σεξουαλικότητα, η έμφαση στα ψυχολογικά αίτια της ψυχικής ασθένειας, τα ψυχοσεξουαλικά στάδια της ανάπτυξης, ακόμα και η ανάλυση των ονείρων- δεν αποτελούσαν καινοφανείς πρωτοτυπίες του ιδίου. Το επίτευγμα του Freud ήταν η σύνθεση όλων αυτών των στοιχείων σε μια περιεκτική θεωρία προσωπικότητας […]

B. R. Hergenhahn, Εισαγωγή στην Ιστορία της Ψυχολογίας

(Εκδόσεις Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2008, σελ. 572-575)

Βοήθιος: Η παραμυθία της φιλοσοφίας

Ο Ανίκιος Μάνλιος Σεβερίνος Βοήθιος (475-525 μ. Χ.), αυτό είναι το πλήρες όνομά του, ήταν ένας από τους τελευταίους Ρωμαίους φιλοσόφους. Πέθανε είκοσι χρόνια προτού η Ρώμη πέσει σε χέρια βαρβάρων. Αλλά και όσο ζούσε, η Ρώμη είχε πάρει ήδη τον κατήφορο. Όπως οι επίσης Ρωμαίοι Κικέρων και Σενέκας, ο Βοήθιος θεωρούσε τη φιλοσοφία ένα είδος αυτοβοήθειας, έναν πρακτικό τρόπο για να βελτιώσει κανείς τη ζωή του, καθώς και έναν κλάδο αφηρημένης σκέψης. Συνδέθηκε επίσης με τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, το έργο των οποίων μετέφρασε στα λατινικά διατηρώντας ζωντανές τις ιδέες τους σε μια εποχή που υπήρχε κίνδυνος να χαθούν για πάντα. Καθώς ήταν χριστιανός, η γραφή του άρεσε στους θρησκόληπτους φιλοσόφους που διάβαζαν τα βιβλία του κατά τον Μεσαίωνα. Η φιλοσοφία του λοιπόν γεφύρωσε τους Έλληνες και Ρωμαίους στοχαστές με τη χριστιανική φιλοσοφία που θα επικρατούσε στη Δύση για πολλούς αιώνες μετά τον θάνατό του.

Η ζωή του Βοήθιου ήταν ένα μίγμα τύχης και ατυχίας. Ο Θεοδώριχος, ο Οστρογότθος βασιλιάς που κυβερνούσε εκείνη την εποχή τη Ρώμη, του έδωσε το ανώτατο αξίωμα του υπάτου […] Ύστερα, όμως η τύχη του άλλαξε. Αφότου κατηγορήθηκε ότι συνωμοτεί ενάντια στον Θεοδώριχο […] φυλακίστηκε, βασανίστηκε και έπειτα εκτελέστηκε […]

Ενώ βρισκόταν στη φυλακή, ξέροντας πως σύντομα θα πέθαινε, ο Βοήθιος έγραψε ένα βιβλίο που, μετά τον θάνατό του, έγινε ένα μεσαιωνικό μπεστ σέλερ, την Παραμυθία της φιλοσοφίας. Αρχίζει με τον Βοήθιο να μετανιώνει μες στο κελί της φυλακής του. Ξαφνικά συνειδητοποιεί πως μια γυναίκα τον κοιτάζει από ψηλά. Το ύψος της μοιάζει να αλλάζει από κανονικό σε ψηλότερο κι από τον ουρανό. Φορά ένα σκισμένο φόρεμα διακοσμημένο με μια σκάλα που ξεκινά από το ελληνικό γράμμα «Π» στον ποδόγυρο και να φτάσει μέχρι το γράμμα «Θ». Στο ένα χέρι κρατά ένα σκήπτρο, στο άλλο βιβλία. Αυτή η γυναίκα αποκαλύπτεται πως είναι η Φιλοσοφία. Όταν μιλά, λέει στον Βοήθιο τι πρέπει να πιστεύει. Είναι οργισμένη μαζί του επειδή την ξέχασε, και έχει έρθει να του θυμίσει πως πρέπει να αντιδράσει σε όσα συμβαίνουν. Το υπόλοιπο του βιβλίου είναι η συζήτησή τους, που αφορά την τύχη και τον Θεό. Είναι γραμμένο πότε σε πρόζα και πότε σε ποίηση. Η γυναίκα, η φιλοσοφία, του δίνει συμβουλές.

Λέει στον Βοήθιο πως η τύχη αλλάζει συνέχεια και ότι δεν πρέπει να εκπλήσσεται. Αυτή είναι η φύση της τύχης. Είναι άστατη. Ο τροχός της τύχης γυρνά. Άλλες φορές βρίσκεσαι στην κορυφή άλλες φορές στον πάτο. […] Ο Βοήθιος πρέπει να καταλάβει πως έτσι είναι τα πράγματα […]

Lady Philosophy and Boethius from the Consolation, 

(Ghent, 1485)

Οι θνητοί εξηγεί η Φιλοσοφία, είναι ανόητοι όταν αφήνουν την ευτυχία τους να εξαρτάται από κάτι τόσο ευμετάβλητο. Η αληθινή ευτυχία μπορεί να έλθει μόνο από μέσα, από τα πράγματα που οι άνθρωποι ελέγχουν, όχι απ’ όσα η ατυχία μπορεί να καταστρέψει. Αυτή η στωική θέση […] Όταν οι άνθρωποι λένε ότι «φιλοσοφούν» τα άσχημα πράγματα που τους συμβαίνουν, αυτό εννοούν: προσπαθούν να μην επηρεάζονται από πράγματα που δεν ελέγχουν, όπως ο καιρός ή το ποιοι είναι οι γονείς τους. Τίποτα, λέει η Φιλοσοφία στον Βοήθιο, δεν είναι τρομερό αυτό καθαυτό –όλα βασίζονται στο πως τα σκεπτόμαστε. Η ευτυχία είναι μια κατάσταση του νου, όχι του κόσμου∙ αυτή είναι μια ιδέα που ο Επίκτητος θα αναγνώριζε ως δική του.

Η Φιλοσοφία θέλει ο Βοήθιος να επιστρέψει σε αυτήν. Του λέει ότι μπορεί να είναι πραγματικά ευτυχισμένος παρ’ ότι βρίσκεται στη φυλακή και περιμένει να εκτελεστεί. Εκείνη θα τον γιατρέψει από τη δυστυχία του. Το μήνυμα είναι ότι τα πλούτη, η εξουσία και οι τιμές δεν αξίζουν, αφού έρχονται και παρέρχονται. Κανείς δεν πρέπει να βασίζει την ευτυχία του σε τόσο εύθραυστα θεμέλια. Η ευτυχία πρέπει να πηγάζει από κάτι πιο στέρεο, κάτι που δεν μπορεί να μας το πάρει κανείς. Επειδή ο Βοήθιος πίστευε πως θα συνεχίζει να ζει μετά θάνατον, η επιδίωξη της ευτυχίας με όχημα τα τετριμμένα εγκόσμια πράγματα ήταν σφάλμα. Ούτως ή άλλως, θα τα έχανε όλα με τον θάνατό του.

Μα που μπορεί να βρει ο Βοήθιος την αληθινή ευτυχία; Η απάντηση της Φιλοσοφίας είναι ότι θα τη βρει στον Θεό ή στο αγαθό (αυτά εντέλει ταυτίζονται). Ο Βοήθιος ήταν χριστιανός, αλλά αυτό δεν το αναφέρει στην Παραμυθία της φιλοσοφίας. Ο Θεός τον οποίο περιγράφει η Φιλοσοφία θα μπορούσε να είναι ο Θεός του Πλάτωνα, η αμιγής Ιδέα του αγαθού. […]

Σε όλο το βιβλίο η Φιλοσοφία θυμίζει στον Βοήθιο όσα ήδη γνωρίζει. Και αυτό προέρχεται από τον Πλάτωνα, αφού ο Πλάτων πίστευε πως η μάθηση είναι ουσιαστικά ανάμνηση ιδεών που ήδη έχουμε. Ποτέ δε μαθαίνουμε κάτι νέο, απλώς υποβοηθούμε τις αναμνήσεις μας. Η ζωή είναι ένας αγώνας να θυμηθούμε όσα γνωρίζαμε πρωτύτερα. Αυτό που ο Βοήθιος ήδη γνωρίζει ως ένα βαθμό είναι ότι δε χρειαζόταν να ανησυχεί για την απώλεια της ελευθερίας του και της δημόσιας εκτίμησης. Αυτά δεν τα ελέγχει. Σημασία έχει η στάση του απέναντι στην κατάστασή του, κάτι που μπορεί να επιλέγει.

Όμως τον Βοήθιο τον απασχολεί ένα αυθεντικό πρόβλημα που έχει απασχολήσει πολλούς πιστούς στον Θεό. Ο Θεός, όντας τέλειος, πρέπει να γνωρίζει όλα όσα συμβαίνουν, αλλά και όλα όσα θα συμβούν. Αυτό εννοούμε όταν περιγράφουμε τον Θεό ως «παντογνώστη». Αν λοιπόν υπάρχει Θεός, πρέπει να γνωρίζει ποιος θα κερδίσει το επόμενο παγκόσμιο κύπελλο, […] Από αυτά προκύπτει πως ο Θεός γνωρίζει τι θα κάνω στη συνέχεια, ακόμα και αν δεν είμαι βέβαιος τι θα είναι αυτό. […]

Αν ο Θεός ξέρει ήδη τι θα κάνουμε, πως μπορούμε να επιλέγουμε στ’ αλήθεια τι να κάνουμε; Είναι η επιλογή αυταπάτη; Φαίνεται πως δεν μπορώ να έχω ελεύθερη βούληση αν ο Θεός γνωρίζει τα πάντα […] Αν δεν μπορούμε να επιλέγουμε αυτό που κάνουμε, πως μπορεί ο Θεός να αποφασίζει αν θα πάμε στον παράδεισο; […]

Όμως η Φιλοσοφία […], έχει μερικές απαντήσεις. Έχουμε ελεύθερη βούληση του λέει. Δεν είναι αυταπάτη. Αν και ο Θεός ξέρει τι θα κάνουμε, η ζωή μας δεν είναι προκαθορισμένη. Ή, για να το θέσουμε διαφορετικά, η γνώση του Θεού για το τι θα κάνουμε διαφέρει από τον προκαθορισμό (την ιδέα ότι δεν έχουμε επιλογή για το τι θα κάνουμε). Εξακολουθούμε να έχουμε την επιλογή για το τι θα κάνουμε αμέσως μετά. Το λάθος είναι να εκλαμβάνουμε τον Θεό ως ένας άνθρωπο που βλέπει τα πράγματα να εκτυλίσσονται χρονικά. Η Φιλοσοφία λέει στον Βοήθιο ότι ο Θεός είναι άχρονος, εντελώς έξω από τον χρόνο.

Αυτό σημαίνει ότι ο Θεός συλλαμβάνει τα πάντα στη στιγμή. Ο Θεός βλέπει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον ως ενότητα. Εμείς οι θνητοί βλέπουμε αναγκαστικά το ένα πράγμα να ακολουθεί το άλλο, αλλά ο Θεός δε το βλέπει έτσι. Ο λόγος για τον οποίο ο Θεός γνωρίζει το μέλλον, δίχως να διαλύει την ελεύθερη βούλησή μας και να μας μετατρέπει σε προγραμματισμένες μηχανές χωρίς επιλογή, είναι ότι ο Θεός δε μας παρατηρεί σε μια συγκεκριμένη στιγμή. Βλέπει τα πάντα με τη μία, με έναν άχρονο τρόπο. Και, όπως λέει η Φιλοσοφία στον  Βοήθιο, δεν πρέπει να ξεχνά πως ο Θεός κρίνει τους ανθρώπους για το πώς συμπεριφέρονται, τι επιλογές κάνουν, παρ’ ότι ξέρει εκ των προτέρων τι θα κάνουν.

Αν η Φιλοσοφία έχει δίκιο και ο Θεός υπάρχει, τότε ο Θεός ξέρει ακριβώς πότε θα τελειώσω αυτή την πρόταση. Όμως εξακολουθεί να είναι ελεύθερη η επιλογή μου να βάλω εδώ τελεία.

 Nigel Wurburton, Μικρή Ιστορία της Φιλοσοφίας

(Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2012, σ. 56-62)

Συναισθησία

Συναισθησία ονομάζεται η νευρολογική ανάμιξη των αισθήσεων. Ένας άνθρωπος που χαρακτηρίζεται από συναισθησία είναι δυνατό, για παράδειγμα, να "ακούει" τις οσμές, να "βλέπει" τους ήχους και να "μυρίζει" τους ήχους. Το συχνότερο είδος συναισθησίας είναι το να βλέπει κανείς ήχους και το να συνδυάζει αυτόματα αριθμούς με συγκεκριμένα χρώματα. […]

Μια περιγραφή της συναισθησίας βρίσκουμε στο τρίτο επεισόδιο (The Locked Room) της σειράς  True Detective:

- Τι είναι λοιπόν η συναισθησία;

Συναισθησία. Μια διαταραχή στην… ευθυγράμμιση των συναπτικών υποδοχέων, που ενεργοποιούνται από αλκάλια, χρώματα, και συγκεκριμένα μεταλλικά στοιχεία. Είναι ένα είδος υπερευαισθησίας. Μια αίσθηση ενεργοποιεί μια άλλη αίσθηση. Κάποιες φορές όταν βλέπω ένα χρώμα, αισθάνομαι μια γεύση στο στόμα. Κάποιο άγγιγμα, υφή ή μυρωδιά μπορεί να δημιουργήσει σκέψεις στο μυαλό μου.

- Το έχω ακούσει αυτό. Τέτοιες παρενέργειες έχουν οι στατίνες.

Δεν είναι παρενέργεια.

- Όταν κάτι είναι ευχάριστο, το νιώθεις διπλά ευχάριστο, με δύο διαφορετικούς τρόπους;

Θα μπορούσε.

Η Δύναμη της Παλάμης

Κάποια από τα λιγότερο αντιληπτά αλλά και πλέον ισχυρά σήματα του σώματος δίνονται από την ανθρώπινη παλάμη όταν κάποιος τη χρησιμοποιεί για να κατευθύνει ή να διατάξει, αλλά και κατά τη χειραψία. Όταν χρησιμοποιείται με έναν ορισμένο τρόπο, η Δύναμη της Παλάμης εμποτίζει τον χρήστη της με την ισχύ της σιωπηλής αυθεντίας.

Υπάρχουν τρεις βασικές χειρονομίες επιβολής με την παλάμη: η θέση της Παλάμης προς τα Πάνω, η θέση της Παλάμης προς τα Κάτω, η θέση της Κλειστής Παλάμης και του Προτεταμένου Δείκτη. […]

Η παλάμη που βλέπει προς τα πάνω είναι μια παθητική, μη απειλητική χειρονομία, η οποία θυμίζει την ικεσία ενός ζητιάνου στο δρόμο, και παλαιότερα έδειχνε πως το άτομο δεν κρατούσε όπλο. […] Αν θέλετε κάποιος να σας μιλήσει, μπορείτε να χρησιμοποιήσετε την Παλάμη προς τα Πάνω ως μια χειρονομία «παράδοσης», ώστε να του δείξετε πως περιμένετε να αρχίσει να μιλάει και εσείς είστε έτοιμοι να τον ακούσετε. 

Η χειρονομία της Παλάμης προς τα Πάνω έχει αρκετές παραλλαγές στη διάρκεια των αιώνων, όπως η Παλάμη Σηκωμένη στον Αέρα, η Παλάμη Πάνω στην Καρδιά και άλλες.

Όταν η παλάμη είναι στραμμένη ώστε να βλέπει προς τα κάτω, εκπέμπετε άμεση εξουσία. […]  

Ο ναζιστικός χαιρετισμός, με την παλάμη να βλέπει κατευθείαν προς τα κάτω, ήταν το σύμβολο της εξουσίας και της τυραννίας στη διάρκεια του Τρίτου Ράιχ. Αν ο Αδόλφος Χίτλερ χρησιμοποιούσε για τον χαιρετισμό του τη θέση της Παλάμης Προς τα Πάνω, κανείς δεν θα τον έπαιρνε σοβαρά –θα γελούσαν μαζί του. 

Όταν τα ζευγάρια περπατούν χέρι-χέρι, ο κυρίαρχος σύντροφος, συχνά ο άνδρας, περπατά ελαφρώς πιο μπροστά από τη γυναίκα, με την παλάμη του να βλέπει προς τα πίσω, ενώ εκείνη έχει την παλάμη στραμμένη μπροστά. […] 

Η Κλειστή Παλάμη με το Προτεταμένο Δείκτη είναι μια γροθιά που το τεντωμένο δάκτυλο χρησιμοποιείται ως συμβολικό ρόπαλο για να τρομάξει τους ακροατές. Ασυναίσθητα προκαλεί στον άλλο αρνητικά συναισθήματα, επειδή μοιάζει να προοιωνίζει ένα δεξί κτύπημα, μια αρχέγονη κίνηση που τα περισσότερα πρωτεύοντα χρησιμοποιούν σε μια επίθεση.

Η χειρονομία με την Κλειστή Παλάμη με το Προτεταμένο Δείκτη είναι μια από τις πιο ενοχλητικές χειρονομίες όταν κάποιος μιλά, ειδικά το δάκτυλο ακολουθεί το ρυθμό των λόγων του ομιλητή. [...]  

Allan Pease -  Barbara Pease, Το απόλυτο βιβλίο για τη γλώσσα του σώματος

(Εκδόσεις ΕΣΟΠΤΡΟΝ, 2006, σ. 64-67)

Όνειρα και ψυχική ζωή του ανθρώπου

Πραγματικά τα όνειρα είναι ένα φαινόμενο που σ' όλες τις εποχές απασχόλησε πολύ τη σκέψη των ανθρώπων. Όπως οι ονειροπολήσεις είναι φαινόμενα που συνοδεύονται από την επιθυμία του ανθρώπου να προβλέψει και εμφανίζονται όταν ο άνθρωπος προσπαθεί να χαράξει και να βαδίσει με σιγουριά ένα δρόμο προς το μέλλον, το ίδιο είναι και τα όνειρα της νύχτας. Η διαφορά που κάνει εντύπωση είναι ότι τα ονειροπολήματα τα καταλαβαίνει κανείς έστω και με κόπο, ενώ αυτό είναι σπάνιο στα όνειρα. [...] Τα όνειρα μας προσφέρουν σημαντική βοήθεια στην έρευνα της ψυχικής ζωής του ανθρώπου, […]           

Από πολύ παλιά υπάρχει η γνώμη ότι από τα όνειρα μπορεί κανείς να βγάλει συμπεράσματα για την ψυχική ζωή των ανθρώπων. Ο Λίχτενμπεργκ, ένας σύγχρονος του Γκαίτε, είπε κάποτε ότι μπορεί κανείς να συμπεράνει από τα όνειρα τη φύση και τον χαρακτήρα ενός ανθρώπου πολύ καλύτερα παρά από τα λόγια και τη συμπεριφορά του. Αυτό βέβαια είναι κάπως υπερβολικό και μεις που έχουμε τη γνώμη ότι τα μεμονωμένα φαινόμενα πρέπει να χρησιμοποιούνται με τη μεγαλύτερη δυνατή προσοχή και να ερμηνεύονται μόνο σε σχέση με άλλα φαινόμενα, θα βγάλουμε από τα όνειρα ενός ανθρώπου συμπεράσματα για τον χαρακτήρα του, μόνο όταν μπορούμε να βρούμε και κάπου αλλού ένα στήριγμα για την άποψη που αποκομίσαμε από την εξέταση ενός ονείρου.

Η έρευνα των ονείρων έχει μια πολύ παλιά ιστορία. Διάφορα στοιχεία από την εξέλιξη του πολιτισμού και τις παρακμές του, κυρίως οι μύθοι και οι παραδόσεις, μας επιτρέπουν τη σκέψη ότι τον παλιό καιρό οι άνθρωποι ασχολήθηκαν περισσότερο από ό,τι σήμερα με τα όνειρα. […]

Είναι οπωσδήποτε εντυπωσιακό ότι διατηρήθηκε ως τις μέρες μας η τάση να αποδίδεται στα όνειρα ιδιαίτερη σημασία σε σχέση προς το μέλλον.

Εδώ μόνο που θ' αγγίξουμε την περίπτωση των φαντασιόπληκτων εκείνων, οι οποίοι φτάνουν στο σημείο να κατευθύνονται από τα όνειρά τους. Ένας από αυτούς τους ασθενείς μας είχε αρνηθεί κάθε τίμιο επάγγελμα και έπαιζε στο χρηματιστήριο. Κανόνιζε το παίξιμό του ανάλογα με το όνειρο που κάθε φορά έβλεπε. Μπορούσε μάλιστα να παρουσιάσει και ιστορική απόδειξη ότι τα γεγονότα στρέφονταν ενάντια, αν καμιά φορά δεν ακολουθούσε το όνειρο. Είναι φανερό ότι δε θα ονειρευόταν τίποτε άλλο, παρά μονάχα αυτό που κι όταν ήταν ξυπνητός αποτελούσε το αντικείμενο της μόνιμης προσοχής του, ότι το όνειρο δεν είναι παρά ένας υπαινιγμός σ' αυτά που τόσο καλά γνωρίζει. Για πολύ καιρό μπορούσε να ισχυρίζεται ότι κάτω από την επίδραση των ονείρων του κέρδισε πάρα πολλά. Ωστόσο ύστερα από αρκετό καιρό δήλωσε ότι δε θα εμπιστευόταν πια καθόλου τα όνειρα και τούτο γιατί τα είχε χάσει όλα. Φυσικά αυτό μπορεί να γίνει και χωρίς όνειρο και δε βρίσκουμε τίποτε που να μας κάνει να πιστέψουμε ότι πρόκειται για θαύμα. Ένας άνθρωπος που ασχολείται έντονα με τα προβλήματά του δε βρίσκει ησυχία ούτε τη νύχτα. Μερικοί δεν κοιμούνται καθόλου και όλο σκέφτονται, άλλοι ναι μεν κοιμούνται, όμως και στα όνειρά τους περιτριγυρίζονται από τα προβλήματα και τα σχέδιά τους.

Αυτό που διαδραματίζεται την ώρα του ύπνου στον κόσμο των σκέψεών μας με τόσες παράδοξες μορφές, δεν είναι άλλο παρά η γέφυρα της προηγούμενης προς την επόμενη μέρα. Αν λοιπόν γνωρίζουμε πώς ένας άνθρωπος κατά τα άλλα παίρνει θέση στη ζωή, πώς συνηθίζει να χτίζει αυτή τη γέφυρα προς το μέλλον, θα μπορέσουμε επίσης να καταλάβουμε και το αξιοπερίεργο αυτό χτίσιμο στο όνειρο και να βγάλουμε συμπεράσματα. Η τοποθέτηση λοιπόν απέναντι στη ζωή είναι η βάση που πάνω της χτίζεται το όνειρο.

[…] Δεν έχει σημασία με ποιο υλικό εξωτερικεύεται ο κόσμος των σκέψεων και των συναισθημάτων του ανθρώπου στη διάρκεια του ονείρου, με ποιο υλικό δίνει έκφραση στο πρόβλημά του. Φτάνει να τον βοηθά αυτό το υλικό να εκφραστεί με οποιοδήποτε τρόπο. Στο όνειρο προδίδεται το πρόβλημα της ζωής ενός ανθρώπου με τρόπο αλληγορικό. […]

Για το κλείσιμο του θέματος θα αναφέρουμε ένα όνειρο που διηγήθηκε ο Κικέρων και είναι από τα πιο φημισμένα προφητικά όνειρα: Ο ποιητής Σιμωνίδης, που κάποτε βρήκε στην άκρη του δρόμου εγκαταλειμμένο το πτώμα ενός αγνώστου και φρόντισε να του γίνει μια αξιοπρεπής ταφή, όταν αργότερα ήταν έτοιμος να πραγματοποιήσει ένα ταξίδι με πλοίο, προειδοποιήθηκε στο όνειρό του από τον ευγνώμονα νεκρό ότι αν ταξίδευε θα έχανε τη ζωή του σε ναυάγιο. Έτσι ο Σιμωνίδης δεν πραγματοποίησε το ταξίδι, ενώ όσοι ταξίδεψαν χάθηκαν. Όπως αναφέρεται, το περιστατικό αυτό σε σχέση με το όνειρο προκάλεσε για αιώνες τεράστιο ενδιαφέρον και βαθιά εντύπωση. Αν θελήσουμε να πάρουμε θέση πάνω σ' αυτό το περιστατικό, θα πρέπει πριν απ' όλα να λάβουμε υπόψη μας ότι την εποχή εκείνη ναυαγούσαν πάρα πολλά πλοία και ακόμη πως εξαιτίας αυτού του γεγονότος ασφαλώς πάρα πολλοί άνθρωποι θα ονειρεύονταν να αποφύγουν ένα ταξίδι και ότι ανάμεσα σε όλα τούτα τα όνειρα αυτό παρουσιάζει μια τέτοια σύμπτωση ονείρου και πραγματικότητας, ώστε να μείνει στην ιστορία. Είναι ευνόητο ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν μια τάση να κυνηγούν μυστηριώδεις υποθέσεις και μια ιδιαίτερη αδυναμία για τέτοιου είδους ιστορίες. Εμείς θα εξηγήσουμε απλά το όνειρο ως εξής: Ο ποιητής μας φροντίζοντας για την προσωπική του καλοπέραση δεν είχε δείξει ποτέ ιδιαίτερη προθυμία να πραγματοποιήσει αυτό το ταξίδι. Όταν πλησίασε η αποφασιστική στιγμή, χρειάστηκε μια ενίσχυση. Έφερε λοιπόν κοντά του τον νεκρό που τώρα έπρεπε να του δείξει την ευγνωμοσύνη του. Το ότι δεν ταξίδεψε είναι ευκολονόητο. Αν δεν είχε ναυαγήσει το καράβι, ο κόσμος μάλλον δε θα είχε μάθει τίποτε απ' όλη αυτή την ιστορία. Μαθαίνουμε μονάχα όσα πράγματα φέρνουν μια ταραχή στον νου μας και μας κάνουν να υποψιαζόμαστε ότι ανάμεσα στον ουρανό και τη γη κρύβεται περισσότερη σοφία από όση μπορούμε να ονειρευτούμε. Το προφητικό στοιχείο στο όνειρο εξηγείται μονάχα με το γεγονός ότι και τα δυο, δηλαδή το όνειρο και η πραγματικότητα, περιέχουν μια και την αυτή τοποθέτηση ενός ανθρώπου. Σε σκέψεις μας βάζει ακόμη το περιστατικό ότι δεν είναι τόσο απλό να καταλάβουμε όλα τα όνειρα, στην πραγματικότητα τα λιγότερα. Είτε ξεχνούμε αμέσως το όνειρο είτε, κι αν μας αφήνει μια ορισμένη εντύπωση, συνήθως δεν καταλαβαίνουμε τι κρύβεται πίσω απ' αυτό, έστω και αν συμπτωματικά έχουμε μάθει τη σημασία των ονείρων. Επίσης και γι' αυτά τα όνειρα ισχύει αυτό που είπαμε παραπάνω: ότι το όνειρο αποδίδει αλληγορικά και με συμβολικό τρόπο τη γραμμή κίνησης ενός ανθρώπου. Η βασική σημασία μιας αλληγορίας είναι ότι μας μπάζει σα συμπαίκτες σε μια κατάσταση. Αν μας απασχολεί η λύση ενός προβλήματος και αν η προσωπικότητά μας κλίνει προς μια ορισμένη κατεύθυνση τότε εμπειρικά αναζητούμε μια παρακίνηση. Το όνειρο είναι ιδιαίτερα κατάλληλο να ενισχύσει τη διάθεση και τον ενθουσιασμό που χρειάζεται κανείς για να λύσει ένα πρόβλημα. Αυτή την πραγματικότητα δεν την αλλάζει καθόλου το γεγονός ότι ο ονειρευόμενος δεν καταλαβαίνει αυτό τον συσχετισμό. Φτάνει που έχει το υλικό και την παρακίνηση. Το όνειρο με οποιοδήποτε τρόπο θα σημειώσει τα ίχνη, μέσα στα οποία θα αποτυπωθεί η νοητική δραστηριότητα του ονειρευόμενου∙ δηλαδή θα υπαινιχθεί τη γραμμή κίνησής του. Είναι σαν τον καπνό που δείχνει ότι κάπου υπάρχει φωτιά. Ένας άνθρωπος με πείρα θα βγάλει ακόμη και από τον καπνό συμπέρασμα για το ξύλο που καίγεται.

Ανακεφαλαιώνοντας μπορούμε να πούμε ότι το όνειρο φανερώνει πως ο ονειρευόμενος βασανίζεται από κάποιο πρόβλημα της ζωής καθώς και με ποιο τρόπο τοποθετείται απέναντι στο πρόβλημα αυτό. Φανερώνονται ιδιαίτερα ή τουλάχιστο μπορούν να αναγνωριστούν στο όνειρο από τα ίχνη τους οι δυο παράγοντες, οι οποίοι και στην πραγματική ζωή επηρεάζουν τη θέση του ονειρευόμενου απέναντι στο περιβάλλον: το κοινωνικό αίσθημα και η επιδίωξή του για εξουσία. 

Άλφρεντ Άντλερ, Ανθρωπογνωσία

(Εκδόσεις Μπουκουμάνη, 1971, σ. 38, 61-66)

Το έργο του Αριστοτέλη

Το συγγραφικό έργο του Αριστοτέλη και με τον όγκο του μόνο είναι καταπληκτικό. […] Από τα σωζόμενα έργα του τα σπουδαιότερα είναι τα εξής:

1. Σχετικά με τη Λογική: Αναλυτικά Πρότερα, Αναλυτικά Ύστερα, Τοπικά, Σοφιστικοί Έλεγχοι∙
2. Σχετικά με τη Φυσική: Φυσικά ή Φυσική Ακρόασις, Περί Ουρανού, Περί γενέσεως και φθοράς, Μετερεολογικά∙
3. Σχετικά με τη Βιολογία: Περί ζώων ιστορίας, Περί ζώων μορίων, Περί πορείας, Περί ζώων κινήσεως, Περί ζώων γενέσεως∙
4. Σχετικά με τη Ψυχολογία: Περί ψυχής, Περί αισθήσεως και αισθητών, Περί μνήμης και αναμνήσεως, Περί ύπνου και εγρηγόρσεως∙
5. Σχετικά με τη Μεταφυσική ή Πρώτη Φιλοσοφία: Μετά τα φυσικά∙
6. Σχετικά με την Ηθική: Ηθικά Ευδήμεια, Ηθικά Νικομάχεια∙
7. Σχετικά με τη Πολιτική: Πολιτικά, Αθηναίων Πολιτεία.

Στον Αριστοτέλη αναγνωρίζεται κατ’ εξοχήν η αποφασιστική συμβολή στη δημιουργία της Λογικής. Γεγονός είναι ότι αυτός αναδιερεύνησε κριτικά, συμπλήρωσε και αποφάσισε τις σχετικές με το λογικό στοχασμό ανακαλύψεις των πριν απ’ αυτόν Ελλήνων φιλοσόφων, τις προσαύξησε με ιδικές του και συστηματοποίησε το σύνολό τους, ώστε να συγκροτήσει με αυτό αρτιωμένη φιλοσοφική επιστήμη. Έτσι γεννήθηκε η Λογική, που έμελε να επιβληθεί επί αιώνες ως πνευματικό αγαθό της ανθρωπότητας, και μάλιστα ως επιστήμη “κλειστή και ολοκληρωμένη” ήδη με τη δημιουργία της από τον Αριστοτέλη, όπως έγραψε ο Καντ.

Ολιγότερο τιμάται σήμερα η Φυσική του Αριστοτέλη, αν και σπουδαιοτάτη. Αντικείμενο της είναι τα όντα, όσα υπάρχουν φύσει, δηλαδή έχουν μέσα τους αρχή κινήσεως και στάσεως είτε κατά χώρον είτε κατ’ αύξηση και φθίση είτε κατ’ αλλοίωση. Τέτοια είναι τα ζώα και τα μέρη τους και τα φυτά και τα απλά σώματα, γη, πυρ, αέρας, ύδωρ. Τα απλά αυτά σώματα χρησιμεύουν ως αφετηρίες για να εξηγηθούν οι μεταβολές των φθαρτών, “υπό τη σελήνη”, φυσικών όντων, χωρίς όμως να υποτίθεται αυστηρή αιτιοκρατία. Η φύση, άλλωστε, θεωρείται όχι ως εξισωτέα με την ύλη, αλλά και ως δαιμονία και θεία. 

Για να θεμελιώσει θεωρητικά την προβληματική της Φυσικής μελέτησε ο Αριστοτέλης, με λογισμό συχνά μαθηματικό, το άπειρο, τον χώρο (τόπον), το κενό, τον χρόνο, το συνεχές, την κίνηση, τη δύναμη, και διαμόρφωσε τολμηρές θεωρίες, όπως ιδιαίτερα η σχετική με τον χρόνιο, που έμελλαν να επηρεάσουν γόνιμα εκπροσώπους μεγάλους της νεώτερης φυσικής είτε Φιλοσοφίας, καθώς π.χ. τον Νεύτωνα, τον Χούσερλ, τον Μπερξόν. Αξιοσημείωτο είναι ότι θεωρούσε όχι απίθανη τη θεωρία για το σφαιρικό σχήμα της υδρογείου. Σχετικό χωρίο του έργου του Περί ουρανού (298a 6-12) ενθάρρυνε τον Κολόμβο να πλεύσει προς τις Ινδίες με κατεύθυνση προς δυσμάς.

Για τη συμβολή του Αριστοτέλη στην ανάπτυξη της βιολογίας έχουν εκφραστεί με θαυμασμό κορυφαίοι νεότεροι εκπρόσωποί της. Ο Δαρβίνος χαρακτήρισε τον Λινναίο ως απλό μαθητή συγκριτικά με τον Αριστοτέλη. Στα βιολογικά έργα του Έλληνα φιλοσόφου μνημονεύονται πεντακόσια είδη ζώων, υπάρχουν γνώσεις πλουσιότατες συγκριτικής ανατομίας και εμβρυολογίας, όπως και θεωρήματα φυσιολογίας, πρωτοπαρουσιάζεται η έννοια του “οργανισμού”, ερμηνεύεται η γένεση της Ζωής, τελεολογικά, με κύρια έννοια την εντελέχειαν.

Στην ψυχολογία ο Αριστοτέλης υπήρξε πρόδρομος θεωρητικών τάσεων, που εμφανίστηκαν στους νεώτερους χρόνους, από τους ιδρυτές π.χ. της μορφολογικής ψυχολογίας και της συνειρμικής ψυχολογίας είτε ήδη από τον Καντ και τον Φίχτε. Κύριες έννοιες της ψυχολογίας του είναι τα πάθη, οι δυνάμεις και οι έξεις, η αίσθησις, η όρεξις, και ο νους, η επιθυμία και η βούλησις.

Η ηθική του Αριστοτέλη διαμορφώθηκε με κριτική επεξεργασία των ηθικών δοξασιών του λαού και των σοφών της Ελλάδος και προσαρμογή τους κάπως στην ψυχολογία του και στη μεταφυσική του και με φιλοσοφική διερεύνηση της πρακτικής λειτουργίας του ανθρώπου. Κύριες έννοιες της ανοιχτής αυτής ηθικής είναι το αγαθό, η ευδαιμονία, η αρετή και η προαίρεση, έννοια που έχει προϋπόθεση την πρακτική ελευθερία του ανθρώπου. Η ευδαιμονία ορίζεται ως ψυχής ενέργεια κατ’ αρετήν τελείαν, άρα ως κάτι συναρτημένο με την ελευθερία, παρουσιάζεται όμως και ως εξαρτημένη από την κατάσταση του ανθρώπου, την προσδιορισμένη από τις περιστάσεις της ζωής του.

Κλασική είναι η πολιτειολογία του Αριστοτέλη. Με το θεώρημα ότι ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν από τη φύση του παρουσιάζεται η πολιτική κοινωνία ως κάτι όχι τεχνητό, αλλά συνυφασμένο προς τη φύση του ανθρώπου. Με το αίτημα για το κοινή συμφέρον των πολιτών, ως υπέρτατο κριτήριο αξιολογίας των πολιτειών, προβάλλεται η σύμφυση της πολιτικής κοινωνίας προς την πραγμάτωση του δικαίου και η ουσιαστική διάκριση του ορθού και των μη ορθών πολιτειών.

Από τον ύστερο Μεσαίωνα η πολιτειολογία του Αριστοτέλη διαδόθηκε στη Δυτική Ευρώπη ευρύτατα και επηρέασε δυναστικά τη διαμόρφωση της πολιτειολογίας της. Έτσι έννοιες και θεωρίες της νεότερης πολιτειολογίας, όπως το κράτος, ο νόμος, το πολίτευμα, ο πολίτης, η πολιτική ως αρχιτεκτονική επιστήμη και ωε τέχνη του δυνατού, η διάκριση των εξουσιών, οι τυπικές μορφές του πολιτεύματος, ο ανταγωνισμός πλουσίων και φτωχών, έχουν εμφανέστατη προέλευση από την πολιτειολογία του Αριστοτέλη.

Θέματα δικαίου, αλλά και λογικής, πραγματεύεται ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του, έργο με κύριο θέμα τη ρητορική τέχνη, που επηρέασε πολύ τους νεότερους και που ακόμη στην εποχή μας εμπνέει ορισμένες τάσεις της σύγχρονης Λογικής. Εξάλλου, το μερικά διασωσμένο έργο του Ποιητική, όπου κύριο θέμα είναι η καλλιτεχνική δημιουργία, εννοημένη ως μίμηση του είδους με σχήματα, χρώματα, ήχους, κινήσεις, λέξεις, άσκησε μεγάλη επίδραση, από την Αναγέννηση και ύστερα, στην παγκόσμια φιλολογία, και προπάντων με τον ορισμό της τραγωδίας, που οι καταληκτικές λέξεις του παθημάτων κάθαρσιν απασχόλησαν ζωηρά το πνεύμα πολλών μεγάλων ποιητών και φιλολόγων.

Κορυφαίο έργο του Αριστοτέλη είναι τα σπουδαιότατα Μεταφυσικά του, με κύριο θέμα το οντολογικό πρόβλημα, παρουσιασμένο άλλωστε ως ανεξάντλητη απορία του ανθρώπου. Στο θεμελιακό αυτό έργο της φιλοσοφίας, που έστω με παραλλαγές του έθρεψε την αραβική φιλοσοφία και στέγασε φιλοσοφικά τον ύστερο Μεσαίωνα και εξακολουθεί να υποστηρίζει ως σήμερα τη φιλοσοφική διδασκαλία της Καθολικής Εκκλησίας, ο Αριστοτέλης πρόβαλε θεωρίες και δημιούργησε έννοιες, που έμειναν κτήματα εσαεί της φιλοσοφίας. Εκτός από άλλα επινόησε τα ενταγμένα σήμερα στη γλώσσα πολιτισμού εννοιακά ζεύγη είδος (μορφή) και ύλη, δύναμις και ενέργεια, που το πρώτο εκφράζει τη σύσταση του κάθε υπαρκτού όντος προς την πραγμάτωσή του. […]

Κων/νος Δεσποτόπουλος, Αριστοτέλους βίος και λόγος.

Από τα πρακτικά του έκτου Πανελλήνιου συνεδρίου: Ο Αριστοτέλης και η σύγχρονη εποχή. 

(Ιερισσός, 19-21 Οκτωβρίου 2001, σ. 119-121)

Η στρατηγική της κότας

Το σκίτσο προέρχεται από το βιβλίο του Άγγελου Ροδαφηνού: Οι ηλίθιοι είναι ανίκητοι ... και καταφέρνουν πάντοτε να μας χαλάνε την ημέρα.

Το Ελληνικό Ιδεώδες στη Μουσική και στη Λογοτεχνία

Στις 7 Φεβρουαρίου 1945 ο Θίασος Μανωλίδου-Αρώνη-Χορν ανέβασε στο θέατρο Πάνθεον τη «Δωδεκάτη Νύχτα» του Σαίξπηρ. Για να πλαισιωθεί το ανέβασμα τούτο και να γνωρίσει το Αθηναϊκό κοινό καλύτερα το έργο και τον ποιητή του, ο Θίασος οργάνωσε και μιαν «Εβδομάδα του Σαίξπηρ», όπου παρακλήθηκαν να μιλήσουν διάφοροι Άγγλοι, Έλληνες και ένας Αμερικανός ομιλητής για θέματα σχετικά με την παράσταση. Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από τη διάλεξη του συνταγματάρχη M. Lubbock με τίτλο «Το Ελληνικό Ιδεώδες στη Μουσική και στη Λογοτεχνία».

[…] Διάλεξα «το Ελληνικό Ιδεώδες στη Μουσική και στη Λογοτεχνία». Και τούτο, γιατί έκλεινε τις δύο μεγάλες μου αγάπες – τη μουσική και τα αρχαία ελληνικά ιδανικά. […] το πρώτο Ελληνικό ιδεώδες – το πάθος των Ελλήνων για την ενότητα και την αρμονία. Η ομορφιά για κείνους είταν κάτι που επηρέαζε το σύνολο της ζωής, και μπορούσε μα και έπρεπε να υφανθεί μέσα στο πανί της κάθε της εκδήλωσης. Δεν είταν ζήτημα διαχωρισμού της μουσικής, της γλυπτικής και της λογοτεχνίας σε τμήματα της ζωής ενός ανθρώπου, όπου αυτός μονάχα θα μπορούσε να δεχτεί την επίδραση της ομορφιάς τους. Ένας από τους μεγάλους μας κλασσικούς συγγραφείς, ο Sir Richard Livingstone, έκανε μια πολύ αληθινή κριτική του Εγγλέζου και της στάσης που κρατάει απέναντι στις τέχνες. Μιλάει για τον κοινό Εγγλέζο που πηγαίνει σ’ ένα κονσέρτο, ακούει μια συμφωνία του Μπραμς, μεθάει από την ομορφιά και το αίσθημά της, κι’ εμψυχώνεται και φτερώνεται με τον πιο γνήσιο τρόπο. Ύστερα φεύγει από την αίθουσα και γυρίζει στο απαίσιο σπίτι του, όπου αφιερώνεται σε κούφιες συζητήσεις […] πάει το άλλο πρωί στο γραφείο του και κρεμάει το καπέλο του στην είσοδο, κρεμάει μαζί και τα λεπτότερα του αισθήματα, λέγοντας και κάνοντας ολόκληρη τη μέρα πράματα που είναι ολότελα αντίθετα με τη διάθεσή που είχε την περασμένη βραδιά. Το να ξεχνάμε την καθολικότητα που έχουν οι μεγάλες ιδιότητες της αλήθειας και της ομορφιάς, αυτό είναι που κάνει τη ζωή τόσο γυμνή και την τέχνη τόσο ψεύτικη. Μονάχα όταν η μουσική, η ποίηση, και οι άλλες μορφές της δημιουργικής τέχνης θεωρηθούνε σα μέσο που οδηγούν στη σοφία και σαν περιπέτεια στην αναζήτηση της αλήθειας, τότε βρίσκονται στο πλαίσιο που τους αρμόζει και κρίνονται με την αληθινή τους αξία.

Απ’ αυτό το πάθος να συντεριαστούν τα μέρη σ’ ένα ενιαίο συνεπές σχέδιο βγαίνει η δεύτερη Ελληνική ιδιότητα, η ευθύτητα. Από την επιθυμία που είχαν να επιτύχουν μια τελειότητα του συνόλου δημιουργήθηκε κι ο ενθουσιασμός που τους οδήγησε ίσια στο ιδανικό τους: Είδαν τ’ αστέρι τους να λάμπει πέρα μακριά, και τράβηξαν κατά κει, αδιαφορώντας για γνώμη του κόσμου, μόδα και δυσκολίες. Είχαν την πνευματική ακεραιότητα, που δεν τους άφηνε να συμβιβαστούν μήτε και να αποπλανηθούν από προκατάληψη ή προσωπικό συμφέρον. […]

Οι Έλληνες μοιραία είχαν την ιδιότητα της ανιδιοτέλειας. Ακολουθούσαν το ιδανικό τους για χάρη μόνο αυτού του ίδιου και όχι για άλλο λόγο. Δεν νοιάζονταν για τα πρακτικά αποτελέσματα της δημιουργίας τους, ούτε για τις γνώμες των άλλων ανθρώπων, ούτε για προσωπικό κέρδος. Είταν αληθινά η ανιδιοτελής αναζήτηση της αλήθειας, ο γεμάτος αυταπάρνηση αγώνας για το ιδανικό τους που τους έκανε τέτοιους μεγάλους καλλιτέχνες. […]

Όταν ο άνθρωπος έχει δει τ’ αστέρι κι’ έχει τάξει τον εαυτό του για ένα ταξίδι κατά κει, πρέπει κι’ άλλα δύο Ελληνικά προτερήματα ν’ αποκτήσει. Το πρώτο είναι η πολυμέρεια το δεύτερο η απλότητα. Ο αληθινός καλλιτέχνης είναι στα γούστα του πλατύς και καθολικός και νοιάζεται για την ομορφιά στην κάθε της εκδήλωση, δίχως μόδας ή συνήθειας περιορισμούς, έτοιμος να βρει τ’ όνειρό του όπου κι’ αν τύχει. Είναι τόσοι άνθρωποι που περιφρονούν το μικρό και μόνο στο μεγάλο νομίζουν πως θα βρουν την ομορφιά. Υπάρχει, δίχως αμφιβολία, τόση τέχνη σ’ ένα παιδικό τραγουδάκι όσο και σ’ ένα περίφημο κονσέρτο. Μπορεί να στέκεται σε κατώτερη βαθμίδα και νάχει απλούστερη μορφή. Ωστόσο ένα λαϊκό τραγούδι, μπορεί να είναι τόσο τέλειο στα λόγια και στη λεπτότητα της μελωδίας όσο και μια μελωδία του Μπράμς […]

Μόνο με την αγάπη της απλότητας μπορούμε να βρούμε τη μεγάλη αλήθεια και την ομορφιά. Το «μεγάλο» δεν είναι απαραίτητα τόσο πολύπλοκο όσο οι «αριστοκράτες του πνεύματος» θέλουν να το πιστεύουμε. […] Γιατί αν είναι αλήθεια πως υπάρχει μια καθολική αξία στην ομορφιά, τότε μπορεί αυτή την ομορφιά να την αναγνωρίζει και να την εκτιμά κάθε απλό ανθρώπινο μυαλό.

Ίσως μας βοηθάει καμιά φορά να ξεχωρίζουμε τα κύρια σημεία ενός έργου τέχνης για να δούμε τι πρέπει να προσέξουμε. […] Στη μουσική η πρώτη ιδιότητα είναι ο ρυθμός. Ο ρυθμός είναι ο κυματισμός και η κίνηση, το πάθος που δίνει ζωή στη μουσική και που πάνω του πρέπει να χτιστούν όλα τα’ άλλα. Ύστερα έρχεται η μελωδία που εκφράζει, ας πούμε, το νόημα της μουσικής. […] Δεν νιώθουμε την επίδρασή της με τη λογική του μυαλού μα με τη συγκίνηση της καρδιάς. […] Ύστερα έρχεται η αρμονία, που θα την έλεγα φορεσιά ή στολίδι για το θέμα. Πλουτίζει τη μελωδία, δημιουργεί αντίθεση και χρώμα στο πλαίσιο, και με τον τρόπο αυτό μπορεί να δυναμώσει την εντύπωση και να κάνει το θέμα να δεσπόζει. Πρέπει όμως πάντα να θυμόμαστε πως βρίσκεται υποταγμένη στη μελωδία.

Τέλος έρχεται η ιδιότητα εκείνη που χωρίς αυτή όλα τα άλλα είναι μάταια και νεκρά, μια ιδιότητα που είναι αδύνατο να την περιγράψουμε και πρέπει να αρκεστούμε σε μια λέξη: «ισορροπία». Η ισορροπία δένει τα μέρη ανάμεσά τους με την αναλογία που τους ταιριάζει και δίνει στο σύνολο ευγένεια και μέτρο. […]

Τις ίδιες αυτές ιδιότητες μπορούμε θαρρώ να τις αποδώσουμε, δίχως πολύ να πλαταίνουμε το νόημα των λέξεων, και στην ποίηση. Ρυθμός δεν είναι, βέβαια, το μέτρο και ο τονισμός, αλλά οι λεπτές αλλαγές στη ροή και στην κίνηση του στίχου, που δίνουν ζωντάνια στις λέξεις. Η μελωδία είναι το θέμα, πιο εύκολο για περιγραφή στην ποίηση παρά στη μουσική, γιατί χρησιμοποιεί ένα μέσο που μπορεί να εκφράσει λογικά νοήματα. Η αρμονία βρίσκεται στις λέξεις που υφαίνουν το θέμα. Μια σκέψη γεμάτη αλήθεια και ειλικρίνεια μπορεί να εκφραστεί με τις πιο άχρωμες και πεζές λέξεις και έτσι να δώσει νόημα ελάχιστο και εντύπωση καμία. Ντύσε την όμως με λέξεις του Σαίξπηρ και ξεπετιέται αμέσως ολοζώντανη, όχι μονάχα γιατί η εντύπωση που δίνει είναι πιο ζωηρή, μα και γιατί η επίδραση της ομορφιάς της ανοίγει το νου και την καρδιά του ακροατή σε μια βραδύτερη εκτίμηση και αγάπη.

Μου επιτρέπετε να τελειώσω λέγοντας σας τρεις Ελληνικές λέξεις […] αυτές στέκονται ο μεγάλος ο μεγάλος μου οδηγός για ότι σκέπτομαι και κάνω. Είναι τ’ αστέρια που μας δείχνουν το δρόμο και μας χρειάζονται, όπως πιστεύω, τόσο πολύ σε κάθε στιγμή της ζωής μας, όχι μόνο στη μουσική και στην τέχνη. Η πρώτη λέξη, «αρετή». Είναι κάθε τι το καλό σ’ ένα πράγμα που έχει τη δικιά του ιδιαίτερη αξία. Για το νόημα όμως που θέλω να αποδώσω, προτιμώ τη λέξη «τελειότητα». Είναι η κατάσταση που θα τη φτάσει το κάθε τι, αν θέλει να εκφράσει το πραγματικό είναι του. Θυμάστε τι είπε ο Σωκράτης για τη «θεία ιδέα». Όλα τα επίγεια πήραν μορφή σύμφωνα μ’ αυτήν και πρέπει να προσπαθούν πάντα να τη φτάσουν. Τούτο στάθηκε το μεγάλο ιδανικό που φώτιζε τις σχέσεις των Ελλήνων με την αλήθεια και την ομορφιά. Δεν έχει σημασία, αν ένας άνθρωπος φτάσει ποτέ την «αρετή» ο ίδιος ή το έργο του. Αρκεί να συλλάβει τις αιώνιες αξίες μια κι’ αρχίσει ειλικρινά να τις γυρεύει. Όταν ένας καλλιτέχνης αντικρύσει μια φορά το αστέρι, δε χρειάζεται να πετύχει την τελειότητα που στέκεται στο «τέρμα», για να φέρει και στους άλλους την έμπνευση της δημιουργίας του. Αν κανείς αφιερώσει τον εαυτό του στην αναζήτηση του τέλειου, ταύτη η ιδιότητα είναι εκείνη που συγκινεί τα άλλα ανθρώπινα πνεύματα. Και η πιο τέλεια ευτυχία, όταν το τέρμα μπει σε δεύτερη μοίρα δεν έχει καμία αξία. […]

Η δεύτερη από τις τρεις Ελληνικές μου λέξεις είναι «κάθαρσις», ο εξαγνισμός εκείνος και η λεπτότητα που ένοιωθαν τόσο καλά οι αρχαίοι Έλληνες. Η καλλιτεχνική έμπνευση και τα όνειρα πρέπει νάχουν ελευθερία και χώρο για να ανθίσουν. Κι’ όμως είναι περίεργο ότι τα μεγαλύτερα κατορθώματα χρειάζονται και αυτά πειθαρχία. […] Αν επιτρέψουμε στη συγκίνηση να κάνει ότι θέλει, το αποτέλεσμα θα είναι ενοχλητικό και ίσως χυδαίο. Βγαίνει κάτι άμορφο, το αντίθετο ακριβώς από το ευγενικό. […] Έτσι ο καλλιτέχνης και κάθε άνθρωπος μαζί του, πρέπει να πονέσει, αν θέλει να φιλτράρει από την ακατέργαστη ύλη της ψυχής του, την ομορφιά που μπορεί να κρύβεται μέσα της.

Τέλος έρχομαι στη πιο σημαντική απ’ όλες τις λέξεις στην αξία που είναι αδύνατο να περιγραφτεί και που προσπάθησα να την υποδηλώσω. Είναι το καθολικό πνεύμα που χωρίς αυτό τίποτα δεν έχει αξία. Είναι η λέξη «σωφροσύνη». Πως μπορώ να την εξηγήσω; Έχει τόσο απόλυτη ακρίβεια, που άλλες ξένες λέξεις είναι αδύνατο να αποδώσουν την λεπτότητα του νοήματος της. Μπορώ μόνο να γυρίσω σ’ αυτή την ακατάλληλη λέξη «ισορροπία» και να προσθέσω και «αρμονία». Έτσι ίσως δώσω μιαν ιδέα τι εννοώ. Είναι η ιδιότητα εκείνη, το δαιμόνιο, που δένει όλα τα στοιχεία στη δημιουργία. Αφήνει το καθένα να παίζει το ρόλο του και απλώνει τη μαγεία της πάνω στο σύνολο. Της ταιριάζει ίσως το παλαιό νόημα της Αγγλικής λέξης «gentle». Αποφεύγουμε τις ακρότητες στη σκέψη και στα αισθήματα, συγκρατούμε τα πάθη, δίνουμε μορφή στα όνειρα και στο τέλος φτάνουμε στην «αρετή».

Πηγή: 24grammta.com