Οι πρώτοι που αποτυγχάνουν

Η «δύναμη» του ελέφαντα

… όταν ήμουν ένα μικρό αγόρι… οι γονείς μου με πήγαν στο τσίρκο. Ήθελα να δω τους ελέφαντες, αυτά τα πανίσχυρα πλάσματα.

Τους κρατούσαν δεμένους σε ένα πάσσαλο. Μπορούσαν να ξεριζώσουν ολόκληρο δέντρο από το έδαφος και παρόλα αυτά ένας απλός πάσσαλος δεν τους επέτρεπε να φύγουν. Δεν μπορούσα να το χωνέψω.

Και μετά μου εξήγησε ο πατέρας μου. Είπε ότι χρησιμοποιούσαν τους πασσάλους… όταν οι ελέφαντες ήταν νέοι ακόμα. Πολύ μικροί για να τους βγάλουν. Και ότι τα ζώα… δεν προσπάθησαν ποτέ να τους βγάλουν ξανά.

Από το δεύτερο επεισόδιο ("Reunion") της δεύτερης σεζόν της τηλεοπτικής σειράς Westworld.

Το Σπήλαιο του Πλάτωνα

Φανταστείτε ότι όλη σας τη ζωή είστε φυλακισμένοι σε ένα σκοτεινό σπήλαιο. Τα χέρια και τα πόδια σας είναι αλυσοδεμένα και το κεφάλι σας ακινητοποιημένο σε θέση που να βλέπετε μόνο μπροστά σας το τοίχωμα του σπηλαίου. Πίσω σας καίει μια φωτιά και ανάμεσα σε εσάς και τη φωτιά υπάρχει ένα μονοπάτι στο οποίο εκείνοι που σας αιχμαλώτισαν μεταφέρουν αγάλματα και ένα σωρό άλλα αντικείμενα. Οι σκιές που ρίχνουν αυτά στο τοίχωμα του σπηλαίου είναι το μόνο πράγμα που έχετε δει, έχετε ακούσει και έχετε συζητήσει ποτέ εσείς και οι άλλοι δεσμώτες.

Η πιο γνωστή, ενδεχομένως, από τις πολλές μεταφορές και αναλογίες που χρησιμοποιεί ο Πλάτων, η Αλληγορία του Σπηλαίου, εμφανίζεται στο Έβδομο Βιβλίο του έργου του Πολιτεία, το μνημειώδες έργο στο οποίο διερευνά τη μορφή της ιδανικής πολιτείας και τον ιδεώδη κυβερνήτη της - τον φιλόσοφο βασιλιά. Η αιτιολόγηση της παράδοσης των σκήπτρων της εξουσίας στους φιλοσόφους που παρουσιάζει ο Πλάτων, βασίζεται σε μια λεπτομερειακή διερεύνηση των εννοιών της αλήθειας και της γνώσης και σε αυτό το νοηματικό πλαίσιο είναι που χρησιμοποιεί την Αλληγορία του Σπηλαίου. 

Τώρα ας υποθέσουμε ότι απελευθερώνεσαι από τα δεσμά σου και περιφέρεσαι ελεύθερος στο σπήλαιο. Αρχικά η λάμψη της φωτιάς θα σε τύφλωνε, αλλά σταδιακά θα αρχίζεις να διακρίνεις το σπήλαιο και να κατανοείς την προέλευση των σκιών που προηγουμένως νόμιζες ως πραγματικές. Και τελικά σου επιτρέπεται να βγεις από το σπήλαιο στον εξωτερικό ηλιόφωτο κόσμο, όπου βλέπεις ολόκληρη ην πραγματικότητα φωτισμένη από το λαμπρότερο αντικείμενο στα ουράνια, τον Ήλιο.

Ερμηνεία της αλληγορίας

Η ακριβής ερμηνεία της αλληγορίας του σπηλαίου του Πλάτωνα έχει αποτελέσει αντικείμενο πολλών αντιπαραθέσεων, αλλά το γενικό νόημα είναι αρκετά σαφές. Το σπήλαιο αντιπροσωπεύει «τον κόσμο του Γίγνεσθαι» - τον ορατό κόσμο της καθημερινής μας εμπειρίας, όπου τα πάντα είναι ατελή και μεταβάλλονται συνεχώς.

Οι δεσμώτες (που συμβολίζουν τους απλούς ανθρώπους) ζουν σε ένα κόσμο εικασιών και ψευδαισθήσεων, ενώ ο πρώην δεσμώτης, ελεύθερος πλέον να περιφέρεται στο σπήλαιο, αποκτά την κατά το δυνατόν πιο ακριβή αντίληψη της πραγματικότητας μέσα στον συνεχώς μεταβαλλόμενο κόσμο της αντίληψης και της εμπειρίας. Σε αντιδιαστολή, ο κόσμος έξω από το σπήλαιο αντιπροσωπεύει «τον κόσμο του Όντος» - τον κόσμο της αλήθειας που γίνεται αντιληπτός μέσω της λογικής και αποτελείται από τα αντικείμενα της γνώσης, που είναι τέλεια, αιώνια και αμετάβλητα.

Η θεωρία των Ιδεών

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ό,τι είναι γνώση δεν πρέπει να είναι μόνο αληθές, αλλά επίσης τέλειο και αμετάβλητο. Ωστόσο, τίποτα που βρίσκεται στον εμπειρικό κόσμο (που αντιπροσωπεύει η ζωή εντός του σπηλαίου) δεν ικανοποιεί αυτή την περιγραφή: ένα ψηλό άτομο είναι κοντό αν σταθεί δίπλα σε ένα δέντρο· ένα μήλο που φαίνεται κόκκινο το μεσημέρι μοιάζει μαύρο όταν σουρουπώσει, και ούτω καθεξής. Αφού τίποτα στον εμπειρικό κόσμο δεν αποτελεί αντικείμενο γνώσης, ο Πλάτων προτείνει την ύπαρξη ενός άλλου κόσμου (του κόσμου εκτός του σπηλαίου) που αποτελείται από τέλειες και αμετάβλητες οντότητες τις οποίες ονομάζει Ιδέες (Πρότυπα). Έτσι για παράδειγμα, όλες οι μεμονωμένες δίκαιες πράξεις είναι δίκαιες επειδή μιμούνται ή αναπαράγουν την Ιδέα (Πρότυπο) της Δικαιοσύνης. Όπως υποδηλώνει η Αλληγορία του Σπηλαίου, υπάρχει ιεραρχία μεταξύ των Ιδεών και κυρίαρχη είναι η Ιδέα του Αγαθού (που αντιπροσωπεύεται από τον Ήλιο), η οποία προσδίδει στις υπόλοιπες το τελικός τους νόημα και αποτελεί τη βάση της ύπαρξής τους.

Πλατωνικός έρωτας

Η ιδέα με την οποία συνδέεται σήμερα ο Πλάτων περισσότερο από κάθε άλλη -η ιδέα του αποκαλούμενου πλατωνικού έρωτα- αποτελεί φυσική απόρροια της οξείας αντιδιαστολής που γίνεται στην Αλληγορία του Σπηλαίου μεταξύ του κόσμου της νόησης και του κόσμου των αισθήσεων. Η κλασική διατύπωση της ιδέας ότι το τελειότερο είδος έρωτα εκφράζεται, όχι σωματικά αλλά διανοητικά εμφανίζεται σε ένα άλλο πλατωνικό διάλογο, το Συμπόσιο.

Το πρόβλημα των καθολικών εννοιών

Η θεωρία των Ιδεών του Πλάτωνα και η μεταφυσική βάση στην οποία στηρίζεται μπορεί να μοιάζει αλλόκοτη και υπερβολικά εξεζητημένη, αλλά το πρόβλημα που επιδιώκει να λύσει -το αποκαλούμενο «πρόβλημα των καθολικών εννοιών»- έχει αποτελέσει έκτοτε, με τη μια ή την άλλη μορφή, κυρίαρχο θέμα στη φιλοσοφία. Στις φιλοσοφικές μάχες της εποχής του Μεσαίωνα υπήρχαν δυο στρατόπεδα: των ρεαλιστών (ή πλατωνιστών) από τη μια, που πίστευαν ότι οι καθολικές έννοιες, λ.χ. του κόκκινου και του ψηλού, υπήρχαν ανεξάρτητα από μεμονωμένα κόκκινα ή ψηλά πράγματα, και των νομιμαλιστών από την άλλη, που πίστευαν ότι αποτελούσαν απλώς ονόματα ή χαρακτηρισμούς που αποδίδονταν στα αντικείμενα για να επισημάνουν συγκεκριμένες ομοιότητες μεταξύ τους.

Η ίδια βασική διάκριση, εκφρασμένη συνήθως με όρους ρεαλισμού και αντιρεαλισμού, αντηχεί ακόμη σε πολλά πεδία της σύγχρονης φιλοσοφίας. Έτσι, μια ρεαλιστική θέση υποστηρίζει ότι υπάρχουν οντότητες «εκεί έξω» στον κόσμο -φυσικά αντικείμενα, ηθικά δεδομένα ή μαθηματικές ιδιότητες- που υπάρχουν ανεξάρτητα από το αν τις γνωρίζουμε ή τις βιώνουμε εμείς. Διαφωνώντας με αυτή την αντίληψη, άλλοι φιλόσοφοι, γνωστοί ως αντιρεαλιστές προτείνουν ότι υπάρχει μια αναγκαία και εσωτερική σύνδεση ή σχέση μεταξύ κάποιου πράγματος που είναι γνωστό και της δικής μας γνώσης γι’ αυτό. Οι βασικοί όροι αυτής της αντιπαράθεσης τέθηκαν δυο χιλιάδες χρόνια πριν, από τον Πλάτωνα, έναν από τους πρώτους και ανένδοτους ρεαλιστές, με τη φιλοσοφική έννοια του όρου.

Προς υπεράσπιση του Σωκράτη

Με την Αλληγορία του Σπηλαίου ο Πλάτων επιδιώκει να κάνει κάτι περισσότερο από το να διασαφηνίσει τις ιδιαίτερες απόψεις του για την πραγματικότητα και τη γνώση που έχουμε γι’ αυτήν, κάτι που καθίσταται σαφές στο τελευταίο μέρος της διήγησης. Έχοντας αναδυθεί στον εξωτερικό κόσμο και αναγνωρίσει τη φύση της απόλυτης αλήθειας και πραγματικότητας, ο ελεύθερος πλέον δεσμώτης αδημονεί να επιστρέψει στο σπήλαιο και να απαλλάξει από την πλάνη τους τους αδαείς πρώην συγκρατούμενούς του. Όμως, συνηθισμένος όπως είναι πια στο λαμπρό φως του εξωτερικού κόσμου, στην αρχή παραπατά στα σκοτάδια του σπηλαίου και θεωρείται ανόητος από τους δεσμώτες. Πιστεύουν ότι το ταξίδι του τον κατέστρεψε, δεν θέλουν να τον ακούσουν και πολλοί ίσως προσπαθήσουν να τον σκοτώσουν αν επιμείνει. Σε αυτό το απόσπασμα, ο Πλάτων αναφέρεται στα συνήθη δεινοπαθήματα -τον εμπαιγμό και την απόρριψη που βιώνει ο φιλόσοφος κατά την προσπάθεια του να διαφωτίσει τους απλούς ανθρώπους και να τους στρέψει στο μονοπάτι της γνώσης και της σοφίας. Και συγκεκριμένα, φέρνει στον νου του την μοίρα του δασκάλου του του Σωκράτη (βασικό εκφραστή των ιδεών του στην Πολιτεία και στους περισσότερους διαλόγους του), ο οποίος σε όλη τη διάρκεια της ζωής του αρνήθηκε να μετριάσει τα ανατρεπτικά φιλοσοφικά του διδάγματα και τελικά εκτελέστηκε το 399 π.Χ. από την πολιτεία των Αθηνών.

Στην κοινή κουλτούρα

Σαφής απόηχους της κουλτούρας του Σπηλαίου του Πλάτωνα βρίσκουμε στο έργο του Κ. Σ. Λιούις, του συγγραφέα των επτά μυθιστορημάτων φαντασίας που συναποτελούν Τα χρονικά της Νάρνια. Στο τέλος του τελευταίου βιβλίου, Η Τελική Μάχη, τα παιδιά που πρωταγωνιστούν στις ιστορίες γίνονται μάρτυρες της καταστροφής της Νάρνια και μπαίνουν στη χώρα του Ασλάν, μια πανέμορφη χώρα που συνδυάζει τα καλύτερα στοιχεία από την παλιά Νάρνια και της Αγγλίας των αναμνήσεών τους. Τα παιδιά τελικά ανακαλύπτουν ότι στην πραγματικότητα έχουν πεθάνει και έχουν διασχίσει τη «Χώρα της Σκιάς» η οποία δεν ήταν παρά μια χλωμή απομίμηση του αιώνιου και αμετάβλητου κόσμου στον οποίο κατοικούσαν τώρα. Παρά το σαφές χριστιανικό μήνυμα, η επίδραση του Πλάτωνα είναι εμφανής -ένα από τα άπειρα παραδείγματα της τεράστιας (και συχνά απρόσμενης) επιρροής που είχε ο αρχαίος αυτός Έλληνας φιλόσοφος στον δυτικό πολιτισμό και στη θρησκεία και την τέχνη του.

Επιμύθιο

Η γήινη γνώση είναι μια φευγαλέα σκιά

Ban Dupre, 50 Φιλοσοφικές Θεωρίες για την ζωή και τον κόσμο

Διόπτρα, 2017 (σ. 17-17)

Τι γινόμαστε στο τέλος

Όνειρα και πραγματικότητα

Το Westworld είναι αμερικανική τηλεοπτική σειρά επιστημονικής φαντασίας. Οι δημιουργοί της είναι ο Τζόναθαν Νόλαν και η Λίζα Τζόι, ενώ το σενάριο βασίζεται στην ομώνυμη ταινία του 1973, που γράφτηκε και σκηνοθετήθηκε από τον Μάικλ Κράιτον και σε μικρότερο βαθμό στο sequel Futureworld του 1976. Η σειρά έχει χαρακτηριστεί σαν το σπουδαιότερο δυστοπικό αφήγημα …

Η σειρά παρουσιάζει μια ομάδα επιστημόνων που δημιουργεί τεχνητούς ανθρώπους και τοποθετούνται σ' ένα θεματικό πάρκο αναψυχής με θέμα την Άγρια Δύση, το Westworld. Τα όντα αυτά, οι λεγόμενοι "Οικοδεσπότες", δεν γνωρίζουν πως η ζωή τους είναι προγραμματισμένη από τρίτους.

Στο Westworld πηγαίνουν πλούσιοι πελάτες με την ονομασία "Νεοφερμένοι" (γνωστοί και ως "Επισκέπτες"), οι οποίοι όντας άτρωτοι, μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν μέσα στο πάρκο, χωρίς να έχουν το φόβο της δολοφονίας τους από τους Οικοδεσπότες.

Το απόσπασμα που ακολουθεί αφορά μια συζήτηση για το αν τα όνειρα σημαίνουν κάτι. Από το πρώτο επεισόδιο (Journey into Night) της δεύτερης σεζόν:

Μου έλεγες για ένα όνειρο.

Έτσι φαίνεται. Ονειρεύτηκα ότι ήμουν σε ένα ωκεανό… μαζί με εσένα και τους άλλους… σε μια μακρινή ακτή.

Ήσουν μαζί μας;

Όχι. Με είχατε αφήσει πίσω. Και … τα νερά άρχιζαν να … φουσκώνουν γύρω μου.

Τι σημαίνει αυτό;

Τα όνειρα δεν σημαίνουν κάτι. Είναι απλά θόρυβος. Δεν είναι αληθινά.

Τι είναι αληθινό;

Κάτι που είναι… αναντικατάστατο.