Η γένεση της φιλοσοφίας

Η φιλοσοφία δεν γεννήθηκε σε μια μέρα, ούτε και γεννήθηκε εκ του μηδενός. Όμως, η απεικόνιση του κόσμου και η σοφία, από τις οποίες πιστεύουμε ότι ξεκινά, προετοιμάζουν πραγματικά το έδαφος υπό την προϋπόθεση ότι ο ορθός λόγος αφήνεται να επιβεβαιώσει τον ειδικό χαρακτήρα του. Άλλως τον πνίγουν, τον εμποδίζουν να γεννηθεί, εξασφαλίζουν με άλ­λο τρόπο ορισμένες από τις λειτουργίες του που είναι απα­ραίτητες στην ανθρωπότητα και διοχετεύουν τον πόθο για γνώση προς άλλες προσδοκίες.

Αν αυτή η προϋπόθεση ίσχυε στην αρχαία Ελλάδα, πιο καθαρά και πιο κυρίαρχα από οπουδήποτε αλλού, αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι οι Έλληνες σοφοί και διαλογιστές είναι φι­λόσοφοι με τη αυστηρή έννοια του όρου. Παρόλο που ο Αρι­στοτέλης χαρακτηρίζει τον Θαλή (6ος αιώνος π.Χ.) ως τον «πρώτο θεωρητικό φιλόσοφο», πρέπει να παραδεχτούμε ότι η θεωρία του άπτεται του παραδοσιακού κοσμολογικού λόγου που θεωρεί ένα συμβολικό στοιχείο την απαρχή όλων των πραγμάτων.

Για τον Θαλή, αυτό το στοιχείο είναι το νερό· για τον Ανα­ξίμανδρο, το απροσδιόριστο άπειρο· για τον Αναξαγόρα, το πνεύμα. Ο Πυθαγόρας προτιμά να αναζητήσει το οικουμενικό στοιχείο του πραγματικού στη συμβολική των αριθμών, ενώ ο Ηράκλειτος που τόσο εγκωμιάζουν οι σύγχρονοι, θεωρεί πως ό,τι υπάρχει είναι το αέναα μεταβαλλόμενο αποτέλεσμα της αντιπαράθεσης των αντιθέτων. Όμως, παρότι αυτοί οι διαλογιστές, οι σοφοί, οι λόγιοι που χαρακτηρίζουμε εκ των υστέρων ως «προσωκρατικούς» είχαν μεγάλες εμπνεύσεις που γονιμοποίησαν το μέλλον, πρέπει να αναμένουμε τον Παρμενίδη ώστε η φιλοσοφία να αποκτήσει έναν παρουσιάσιμο «πατέρα».

Παρμενίδης (540-450 π.Χ.). Είναι ο συγγραφέας ενός πε­ρίφημου Ποιήματος που εμφανίζει όλους τους εξωτερικούς χα­ρακτήρες της λογοτεχνίας των σοφών. Κι όμως, όλα αλλάζουν γιατί βεβαιώνει ότι υπάρχει ον (ομοιογενές, πλήρες, επαρκές -«σφαιρικό») και το εν λόγω ον γίνεται κατανοητό μόνο στη σκέψη. Η αρνητική πλευρά αυτής της ταυτότητας του όντος και της σκέψης έχει εξίσου μεγάλη σημασία: το μηδέν δεν υπάρχει, δεν μπορεί να είναι ούτε αποτέλεσμα σκέψης ούτε αποτέλεσμα λόγου. «Πατέρας» του όντος, ο Παρμενίδης είναι και πατέρας του μηδενός το ον υπάρχει, το μηδέν δεν υπάρχει.

Δεν πρόκειται για μια ακόμα φιλοσοφική θεωρία, αλλά για τη δημιουργία της φιλοσοφίας καθαυτής. Το αντικείμενο της φιλοσοφίας είναι το ον, αυτό που είναι. Το να φιλοσοφείς σημαίνει ότι μιλάς για το ον· η φιλοσοφική αλήθεια, είναι η ταυτότητα του όντος και του λόγου. Η ριζική εναλλακτική άποψη είναι το σωστό και το λάθος, που βρίσκονται στον αντίποδα του όντος και του μηδενός.

Η πορεία προς τη μύηση δεν οδηγεί πια κατευθείαν σε μια τέχνη του ζειν, αλλά στο λόγο περί του υπάρχοντος όντος. Αντί να πολεμάμε την επιθυμία που κατακλύζει τον άνθρωπο (ας μη ξεχνάμε ότι ο βραχμανισμός και ο βουδισμός εμφανίζονται την ίδια εποχή), πρέπει να τον προσανατολίσουμε προς την αλήθεια, αποκόπτοντας τους δεσμούς με το ρευστό κόσμο του γίγνεσθαι, των ευμετάβλητων και άνευ νοήματος φαινομένων, εν ολίγοις με ό,τι αιχμαλωτίζει πλήθος των μη σκεπτόμενων.

Dominique Folsheid, Οι μεγάλες φιλοσοφίες

(ΤΟ ΒΗΜΑ γνώση, 2006, σελ. 5-6)