Εθνικισμός και δημιουργία εθνικών κρατών

Αν η ιστορία της Βρετανίας και της Γαλλίας του 19^ου αιώνα μπορεί να μελετηθεί στο πλαίσιο του αστικού φιλελευθερισμού, η ιστορία μεγάλου μέρους της υπόλοιπης Ευρώπης κατά την ίδια περίοδο πρέπει να εξεταστεί σε σχέση με ένα πολυπλοκότερο συνδυασμό του φιλελευθερισμού, του εθνικισμού και της δημιουργίας εθνικών κρατών.

Θα ορίσουμε τον εθνικισμό ως συναίσθημα που προκύπτει από ένα ευρύ φάσμα ιστορικών, γεωγραφικών, γλωσσικών και πολιτιστικών περιστάσεων. Χαρακτηρίζεται από τη συνείδηση των μελών μιας ομάδας ότι ανήκουν σε μια παράδοση που απορρέει από αυτές τις περιστάσεις και διαφέρει από τις παραδόσεις άλλων ομάδων. Η δημιουργία εθνικών κρατών είναι η πολιτική εφαρμογή του εθνικισμού, ο μετασχηματισμός του συναισθήματος σε εξουσία.

Οι άνθρωποι στη Βρετανία και στη Γαλλία κατά τον 19^ο αιώνα καλλιεργούσαν τόσο εθνικιστικά, όσο και φιλελεύθερα συναισθήματα. Όταν ο πρωθυπουργός της Βρετανίας, λόρδος Πάλμερστον, διακήρυξε το 1850 ότι οποιοσδήποτε Βρετανός υπήκοος σε οποιοδήποτε μέρος του κόσμου δεν έχει παρά να διακηρύξει, όπως ένας πολίτης της αρχαίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, «Civis Romanus Sum» (είμαι Ρωμαίος πολίτης), για να σπεύσουν σε βοήθειά του οι απαραίτητες δυνάμεις, προκειμένου να τον προστατέψουν από ξένες επιβολές, απηχούσε την υπερηφάνεια των συμπατριωτών του για την ισχύ του έθνους τους. Όταν οι Γάλλοι πανηγύρισαν το 1840 την επιστροφή των λειψάνων του αυτοκράτορα Ναπολέοντα από την Αγία Ελένη σε ένα πολυτελές μαυσωλείο στο Παρίσι, ξαναζούσαν τους θριάμβους που υπήρξαν μέρος της εθνικής τους κληρονομιάς. Το καύχημα του Πάλμερστον και τα οστά του Ναπολέοντα ήταν και τα δύο εκφράσεις εθνικών παραδόσεων και συναισθημάτων δεμένων με τη ζωή των Άγγλων και των Γάλλων.

Ο εθνικισμός του 19^ου αιώνα σε άλλες περιοχές της Ευρώπης επρόκειτο να εκδηλωθεί ως δυναμικότερο φαινόμενο από όσο στη Βρετανία ή στη Γαλλία, που υπήρχαν από αιώνες ως ιδιαίτερες γεωγραφικές, πολιτιστικές και πολιτικές ενότητες. Αλλού, οι κοινές παραδόσεις και αξίες ήταν λιγότερο καθαρά διατυπωμένες, επειδή η πολιτική ενότητα που θα συντελούσε στον καθορισμό τους, δεν υπήρχε. […]

Ούτε ο εθνικισμός ούτε η δημιουργία εθνικών κρατών βρισκόταν σε αναγκαία αντίθεση με το φιλελευθερισμό· αντίθετα, στο βαθμό που ο εθνικισμός τιμούσε τα επιτεύγματα ενός συγκεκριμένου απλού λαού ως ανώτερα εκείνων κάποιας κοσμοπολίτικης αριστοκρατικής ηγετικής τάξης, αντανακλούσε την απέχθεια του φιλελευθερισμού προς τα παραδοσιακά προνόμια. Ωστόσο, στην προθυμία του φιλελευθερισμού ν’ αποδεχτεί το καινούργιο, ο εθνικισμός απαντούσε με την εκτίμηση, αν όχι λατρεία, του παρελθόντος.  

Ακόμα, στην επίμονη προσήλωση των φιλελευθέρων στην αξία και στη σημασία του ατομικισμού, οι δημιουργοί των εθνικών κρατών απαντούσαν ότι το ζωτικό έργο τους απαιτούσε ίσως τη θυσία ενός μέρους της ελευθερίας κάθε πολίτη. Η επιτυχία της δημιουργίας εθνικών κρατών στηρίχθηκε στα θεμέλια μια γενικής ισορροπίας διεθνούς ισχύος, που επιτεύχθηκε από τα ευρωπαϊκά κράτη στη διάρκεια των πενήντα χρόνων που ακολούθησαν το 1815. Η εμφάνιση νέων εθνικών κρατών –της ενοποιημένης Ιταλίας και της Γερμανίας- θα απαιτούσε αναπροσαρμογές αυτής της ισορροπίας. Αλλά ο συμβιβασμός παρέμεινε για καιρό εφικτός, και ασήμαντες μόνο αψιμαχίες διατάρασσαν τη σταθερότητα της διευθέτησης που είχε επιτευχθεί στο Συνέδριο της Βιέννης.

E. M. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία

(ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ, 2006, σελ. 599-601)