Πλατωνικός έρως (τι δίδαξε η Διοτίμα στον Σωκράτη)

Η Διοτίμα από την Μαντινεία υπήρξε, υποτίθεται, ο μεγαλύτερος καταλύτης ερωτικής έμπνευσης και πνευματικού πάθους στην ιστορία του Δυτικού Πολιτισμού, αλλά, παρόλα αυτά, σήμερα είναι σχεδόν άγνωστη. Στην εποχή της, ήταν γνωστή ως ειδικός στην τέχνη του έρωτα. Σήμερα αμφισβητείται ακόμα και η ύπαρξή της […] 

Η φωνή της θα είχε χαθεί εντελώς, αν δεν υπήρχε το αριστούργημα του Πλάτωνος, το Συμπόσιον, ο σημαντικότερος διάλογος του περί έρωτος. Το κείμενο αυτό θεωρείται ότι επισκιάζει την Προς Κορινθίους Επιστολή του Αποστόλου Παύλου, το Ευαγγέλιον του Ιωάννου για τον Ιησού, ίσως ακόμη τα Σονέτα του Σαίξπηρ και τις θεωρίες του Φρόυντ όσον αφορά την επίδραση που είχε στις απόψεις μας γι’ αυτό καθ’ αυτόν τον έρωτα […]

Το Συμπόσιον αφηγείται έναν δείπνο που έλαβε χώρα το 416 π.Χ., κατά τη διάρκεια του οποίου οι συνδαιτυμόνες συζητούν το σημαντικό θέμα του έρωτα. Εκείνη δεν ήταν παρούσα και, αντίθετα, ακούμε γι’ αυτήν από το Σωκράτη, ο οποίος διηγείται τη συνάντηση του μαζί της, όταν ήσαν και οι δύο πολύ νεότεροι. Με τη Διοτίμα, θυμάται, έμαθε πρώτη φορά για τον έρωτα. Ήταν η Διοτίμα, συνεχίζει, αυτή που του είπε όχι μόνο γιατί ερωτεύονται οι άνθρωποι, ή τι ζητούν οι άνθρωποι από τον έρωτα, αλλά και πως ο έρωτας μπορεί να διαπεράσει τα σύννεφα της ανθρώπινης άγνοιας και της αυταπάτης για να επιστρέψει αυτό που μπορεί να περιγραφεί μόνο ως φώτιση […]

Ο Σωκράτης δεν αναφέρει πολλά για το πώς συνάντησε τη Διοτίμα, μόνο ότι αυτή τον δίδαξε τις «τέχνες του έρωτα» […] τι δίδαξε η Διοτίμα τον Σωκράτη; Αν πιστέψουμε τον Πλάτωνα, ουσιαστικά τα πάντα.

Η βασική ελληνική λέξη σε όλα αυτά είναι έρως. Οι λέξεις ερωτικός ή σεξουαλικός έρωτας προέρχονται από αυτή. Όμως, οι Έλληνες θεωρούσαν ότι η ερωτική επιθυμία είναι μια δύναμη που διαποτίζει τη ζωή με διάφορους τρόπους. Όταν ένας ήρωας στον Όμηρο έβγαινε στο πεδίο της μάχης, λέγεται ότι κινείτο από έρωτα, δηλαδή την επιθυμία του να αποδείξει ότι ήταν γενναίος. Όταν μια όμορφη γυναίκα έκλαιγε στα ποιήματα της Σαπφούς, η αιτία του πόνου της ήταν ο έρωτας, επειδή ξυπνούσε μέσα της την αγάπη για την απίθανη ομορφιά. Ο Πλάτων φαντάστηκε τη φιλοσοφική φιλία να καλλιεργεί τέτοια αγάπη για τη ζωή, ώστε οι αδελφές ψυχές να μπορούν να βγάλουν, μεταφορικά, φτερά και να πετάξουν στον ουρανό και εμπνέονταν και αυτές από τον έρωτα. Άρα, όταν η Διοτίμα υποσχέθηκε να διδάξει στον Σωκράτη την τέχνη του έρωτα, εννοούσε κάτι πολύ περισσότερο από τη συνουσία, από το απλώς να είσαι καλός εραστής.

Ο έρωτας είναι η αιτία της πρώτης έλξης μεταξύ των εραστών, παρ’ όλο που καθώς γνωρίζονται περισσότερο και αισθάνονται εμπιστοσύνη στη σχέση τους, γυρνά πάλι προς τα έξω, δημιουργώντας μια καινούργια σχέση με τη ζωή. Αντίλαλοι του έρωτα υπάρχουν στη μεταγενέστερη, καθαρά χριστιανική λέξη αγάπη, η οποία είναι η άπειρη στοργή του Θεού, ένα είδος παγκόσμιας καλοσύνης: ο έρωτας είχε θεϊκές, αλλά και σαρκικές αποχρώσεις και ο Έρωτας θεωρείτο από τους Έλληνες θεός ή, τουλάχιστον, ως μεσάζων μεταξύ θεών και ανθρώπων. Η πλευρά αυτή ίσως να έχει παρουσιαστεί με τον διάσημο τρόπο στο αισθησιακό άγαλμα του Μπερνίνι που απεικονίζει την Αγία Τερέζα σε κατάσταση έκστασης. Ο άγγελος ως έρωτας στέκεται από πάνω της, βυθίζοντας το βέλος του. Ο έρωτας αυτός φέρνει την ένωση με τον Θεό.

Gian Lorenzo Bernini: Η έκσταση της Αγίας Τερέζας

Ο πλούτος της εμπειρίας και των δυνατοτήτων που πυροδοτούνται από τον έρωτα παρουσιάζεται σε άλλα τμήματα του Συμποσίου. Ο διάλογος αυτός περιλαμβάνει τις συζητήσεις που έγιναν με θέμα τον έρωτα σ’ έναν δείπνο.

Ο πρώτος που μιλά είναι ένας χαρακτήρας με το όνομα Φαίδρος. Παρουσιάζει μια Ομηρική άποψη για τον έρωτα που βρίσκει την ύψιστη έκφρασή του στο θάρρος που εκδηλώνεται μέσω των πράξεων αυτοθυσίας. Αυτός ο έρωτας είναι ο «μέγιστος έρως» που σήμερα τιμάται όταν θυμόμαστε εκείνους που πέθαναν στον πόλεμο, μέγιστος επειδή έδωσαν τη ζωή τους για τους άλλους. Ο Φαίδρος υποστηρίζει ότι οι στρατιώτες που εμπνέονται από αυτόν τον έρωτα θα μπορούσαν να κάνουν τέτοιες ηρωικές πράξεις, ώστε να μην γνωρίσουν ποτέ ήττα. […] Αναφερόταν στον αρχαίο Ιερό Λόχο, τον περίφημο στρατό, η δύναμη του οποίου βασιζόταν στο γεγονός ότι αποτελείτο από ζεύγη εραστών. […]

Η δεύτερη ομιλία αναλύει με ποιον τρόπο διαφέρει ο έρωτας από τον πόθο. Δίδεται από τον Παυσανία, ο οποίος εξυμνεί τον έρωτα ως κάτι μόνιμο. Στις γεμάτες αφοσίωση σχέσεις, ο έρωτας είναι σώμα και ψυχή κάποιου. Αντίθετα, ο πόθος είναι εκείνη η δύναμη που απλώς αναζητά ικανοποίηση, τη σεξουαλική ικανοποίηση. […]

Μια άλλη άποψη, πάλι, μπορεί να μοιάζει κάπως κοινότοπη: «το μόνο που χρειάζεται είναι ο έρωτας», για να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Τζων Λένον. Το άτομο που εκπροσωπεί αυτή τη στάση […] είναι ο Αγάθων. […] ο Αγάθων δεν κατορθώνει τίποτε περισσότερο από το να επαναλαμβάνει τη λέξη. Ο έρωτας είναι νέος, όμορφος, και ενάρετος, σοφός, ειρωνικός και ποιητικός, θεραπευτικός, γιορταστικός και δίκαιος, λέει. Όλα αυτά μπορεί να είναι αλήθεια. Όμως, το εγκώμιο δεν διαθέτει δύναμη. Ίσως, όπως πολλά σύγχρονα βιβλία αυτοβοηθείας, καταλήγει να μην είναι πολύ διαφωτιστικό για τις τέχνες του έρωτα, επειδή είναι τόσο αδυσώπητα, εξαντλητικά αισιόδοξο. Είναι κι αυτό κάτι που πρέπει να μάθουμε: ότι υπάρχει και μια σκοτεινή πλευρά στον έρωτα και γι’ αυτό είναι σημαντικό να τον κατανοήσουμε σωστά.

Μια ακόμη ομιλία, κάποιου Ερυξίμαχου, υιοθετεί μια, θα λέγαμε, επιστημονική προσέγγιση έναντι του έρωτα. Ο Ερυξίμαχος ήταν γιατρός και οι συμβουλές του βασίζονται σε μια θεωρία για το Σύμπαν, όπου ο έρωτας είναι αυτό που κρατά τον Κόσμο ενωμένο, και το μίσος είναι αυτό που τον διαλύει. Άρα, αναλογικά, η καλή ζωή, το ευ ζην, είναι αυτό που συντελεί τα μάλα στη σωστή σωματική και ψυχολογική ισορροπία. […]

Υπάρχουν και άλλες αναφορές στον χαρακτήρα του έρωτα στην ανάλυση του Πλάτωνος. Κάποιος έχει τη λαμπρή ιδέα ότι ο έρωτας είναι η αναζήτηση του χαμένου σου μισού, κάτι που ο Αριστοφάνης το έκανε κωμικό ποίημα.

Όμως για να επιστρέψουμε στη Διοτίμα: ο Σωκράτης ομολογεί ότι δεν είχε διαφορετικές απόψεις για τον έρωτα από τους συντρόφους του […] μέχρι που τη γνώρισε. Μετά, η αντίληψή του άλλαξε εντελώς, έγινε κάτι σαν αφύπνισή του.

Η Διοτίμα του είπε ότι ο έρωτας μπορούσε να είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια ευτυχή ανακούφιση από την, κατά τα άλλα, μοναχική υπόθεση του να είσαι ανθρώπινο ον, και πολύ περισσότερα από ένα συστατικό από κείνα που αποτελούν το μείγμα που κάνει την καλή ζωή, από την καλή υγεία μέχρι τα καλά παιδιά. Ο έρωτας είναι, ταυτόχρονα, πιο ισχυρός και πιο επικίνδυνος.

Η επιθυμία είναι αυτή που μπορεί να σε κάνει να προχωρήσεις προς τις ανώτερες φιλοδοξίες σου ή να σε βυθίσει στους βαθύτερους φόβους σου. Τον εαυτό σου τον δίνεις σ’ αυτό που αγαπάς, παρ’ όλο που αυτό που αγαπάς είναι και αυτό που επίσης φοβάσαι περισσότερο να χάσεις. Μπορεί να ακονίσει τον χαρακτήρα σου ή να σε κατασπαράξει. Μπορεί να ξυπνήσει μέσα σου μια επιθυμία για όσα είναι όμορφα και καλά, καθώς και να σε οδηγήσει σε όσα είναι σαρκικά ή διεφθαρμένα. Ο έρωτας μπορεί να σε οδηγήσει στον δρόμο της αρετής που, από τη στιγμή που θα τον επιλέξεις, θα σε οδηγήσει προς την υπέρβαση ή θα σε ρίξει σ’ έναν φαύλο κύκλο που οδηγεί στην καταστροφή σου. Είναι η σκάλα προς τον παράδεισο ή την κόλαση.

Η Διοτίμα ήταν ιέρεια και η αντίληψή της για τον έρωτα είναι θρησκευτική. Όπως η θρησκεία, ο έρωτας βγάζει από τους ανθρώπους τον καλύτερο και τον χειρότερο εαυτό τους. Κατά τη διάρκεια της έκστασης, μπορεί να εξυψώσει τους ανθρώπους υπεράνω του εαυτού τους και προς τη ζωή σε όλη της την πληρότητα. Ως μανία, μπορεί να τους κάνει να στραφούν εναντίον του εαυτού τους, ακόμη και να γίνει αιτία θανάτου. Όμως, ένα πράγμα είναι βέβαιο. Από τη στιγμή που θα δεις την πλήρη δύναμη του έρωτα, η ζωή δεν μπορεί ποτέ πια να είναι η ίδια. Και από αυτής της άποψης είναι καλός.

Αυτό που έχει σημασία είναι ότι η συνάντηση με τη Διοτίμα υπήρξε αποκάλυψη για τον Σωκράτη […] Μετά τη Διοτίμα, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, ο Σωκράτης ανέπτυξε μια εντελώς καινούρια άποψη για τον έρωτα […] Διότι αν ο έρωτας είναι τόσο τρομερή δύναμη, για το καλό και το κακό, τότε μπορούμε να τον τιθασεύσουμε, να τον καλλιεργήσουμε ή να τον ελέγξουμε; […]

Η Διοτίμα δεν υποστήριζε την παρθενία ή την αγαμία, αλλά πίστευε ότι όσον αφορούσε το σεξ, όσο λιγότερο τόσο καλύτερα. Το σεξ ενεργοποιεί, αυξάνει την επιθυμία, είναι το πρώτο βήμα. Όμως, το σεξ δεν πρέπει να εξισώνεται με τον έρωτα, επειδή οι σαρκικές απολαύσεις δεν είναι παρά η ηχώ των πνευματικών απολαύσεων. Ο έρωτας του σώματος είναι μόνο μια εκδήλωση του έρωτα της ομορφιάς. Ο μεγάλος κίνδυνος με το σεξ είναι ότι είναι τόσο επιτακτικό, τόσο γεμάτο υποσχέσεις, που οι άνθρωποι εθίζονται σ’ αυτό. Έτσι η Διοτίμα συμβούλευε, «μερικές φορές στη ζωή σου – ίσως για κάποια περίοδο, για ένα χρονικό διάστημα – πρέπει να βάζεις τον σαρκικό έρωτα στην άκρη». Η ενέργειά του θα έπρεπε να χρησιμοποιείται για την αναζήτηση ενός υψηλότερου έρωτα, εκείνου που αφορά λιγότερο την κατοχή και την κατάκτηση, και περισσότερο την περισυλλογή και τον διαλογισμό. Αυτό μας προτείνει.

Αυτή η ανακατεύθυνση της ερωτικής δύναμης αποτελεί την πρωτότυπη έννοια του όρου «πλατωνικός έρως». Για να μιλήσουμε σωστά, μια πλατωνική σχέση έχει υπερβεί το καθαρά σεξουαλικό επίπεδο κι έχει ανακαλύψει έναν τρόπο έρωτα που επιδιώκει την ικανοποίηση άλλων αναγκών. Η μειωμένη δυναμική του πλατωνικού έρωτα, ως μια σχέσης που δεν διαθέτει καθόλου συνουσιακό στοιχείο, όχι μόνο είναι απίθανο να υπάρξει στη ζωή, αλλά είναι και ιστορικά λανθασμένη.

Οι ερωτικές συμβουλές που ο Πλάτων αποδίδει στη Διοτίμα είχαν μεγάλη επίδραση στη Δύση. […] Αποτελούν τη βάση της αγαμίας των μοναχών […] «Να αγαπάτε την αγνότητα» αναφέρει ο Άγιος Βενέδικτος στον Κανόνα του για τους μοναχούς […] Συνεχίζει από κει που είχαν σταματήσει η Διοτίμα και Πλάτων.

Το Μεσαίωνα, η έννοια της ανακατεύθυνσης του ερωτικού πόθου σε μη σεξουαλικούς τρόπους ζωής, εμφανίστηκε ξανά στο φαινόμενο του ευγενούς ιπποτικού έρωτα. Ο ιπποτικός έρωτας ήταν η στοργή που αισθάνεται ένας ευγενής ή ένας ιππότης για μια κυρία, μια στοργή που δεν επιδιώκει την ικανοποίησή της στο σεξ, αλλά τη θυσία. Πράγματι, τυπικά ο ιππότης αφοσιωνόταν σε κάποια γυναίκα που δεν μπορούσε να την αποκτήσει, ίσως, επειδή ήταν παντρεμένη. Ήταν η πλήρης αδυναμία της σεξουαλικής ικανοποίησης αυτή που τον ωθούσε σε ιπποτικές πράξεις. […]

Μια άλλη παραλλαγή του θέματος υπάρχει στις ανατολικές παραδόσεις των τάντρα, όπως περιγράφονται στο Κάμα Σούτρα. «Κάμα» σημαίνει τόσο σεξουαλική απόλαυση όσο και πνευματική ολοκλήρωση. Ο ύψιστος στόχος αυτού του ερωτικού εγχειριδίου δεν είναι να διδάξει ερωτικά ακροβατικά, αλλά την ένωση των ψυχών. Την πνευματική αναζήτηση μέσω της σεξουαλικής συνεύρεσης. Επιπλέον το Κάμα Σούτρα συμβουλεύει πως αν η μανία της συνουσίας κάνει κάποιον να αγνοεί άλλα τμήματα της ζωής του, από την αναζήτηση του των καλών πραγμάτων, όπως ο πλούτος και οι φίλοι μέχρι και την επιθυμία για φώτιση, τότε θα πρέπει να απέχει από αυτό, να σταματήσει για λίγο.

Αυτό θα μπορούσε να μοιάζει με μειονέκτημα σήμερα, παρ’ όλο που η Διοτίμα θα υποστήριζε ότι η συμβουλή της στην πραγματικότητα χαρίζει δύναμη. Μήπως το σεξ δεν γίνεται συνήθως λιγότερο σημαντικό σε μια σχέση καθώς αυτή εξελίσσεται; […]

Τα βιβλία αυτοβοηθείας μπορεί να σας συμβουλεύουν να βρείτε τρόπου να κάνετε πιο πικάντικη την ερωτική σας ζωή, να ανανεώσετε το σεξουαλικό σας πάθος. Η Διοτίμα όμως θα έλεγε ότι αυτό είναι λάθος, επειδή σημαίνει ότι έχουμε παρεξηγήσει τον χαρακτήρα και τη φύση αυτού καθ’ αυτού του έρωτα και, στην πραγματικότητα, χάνουμε το καλύτερο μέρος του. Αντίθετα, κοιτάξτε ψηλότερα: χαρείτε που η ενέργεια που κάποτε ξοδεύατε στην αναζήτηση του αισθησιακού μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πιο μεγαλειώδη πράγματα.

Μαρκ Βέρνον, Τα Podcasts του Πλάτωνος

[Εκδόσεις ΕΝΑΛΙΟΣ, 2016, σελ. 76-87]